Wednesday, February 23, 2011

Ram kang

         - Lalhmangaihzuala
                Lunglei           

           Khua a lo thal leh ta a, ruahtui a tlak loh vangin khua a ro hle a, hetiang hunah hian kangmei a chhuak duh em em thin a. Khawro lai anih vangin meikangin a man tha duhin a kang duh hluah hluah hle a, tin, tui van lai anih vangin kang thelh a hautak thin hle bawk. Kangmei chhuak thin hi mihring kuthnu a ni tlangpui a, chuvangin kan fimkhur tlat anih chuan kangmei a chhuak miah lovang. Ramsa ho hi chuan kangmei an ti chhuak ngai miau si lova.


Ram kan na chhan tlangpui te

           Ram kang 90% vel hi chu mihring tih kan angah ngaih anih laiin, kan rama ramkang erawh hi chu mihring tih deuh vek a ni thung. Ram kang hi a chhan hrang hrang a awm thei a:

1. Kuthlei vang:

          Naupang ninhlei ina thil an hal vangin ram a kang thei. Hnahthel ro tlingkhawm te hi naupang tan chuan hal a chakawm thin hle a, luang par ro phei hi chu kang duh tak a ni. Kan naupan laiin ramhnuai kawnga kan kal laiin kan thianpa pakhat chuan kawng chhak lama mau leh luang hnahro te chu lighter hmangin a hliau zeuh thin a. Kan hawsan hnuah a kang zau zel ni ngei tur a ni, zan lamah chuan ralkhat atanga thlir pawha hmuhnawm thamin a kang duai duai mai. Naupang ninhlei leh kutza tlat vangin ram hi a lo kang thei hle a lo ni. Hei hi chu tihluih liau liau vanga ramkang a ni.

2. Lo hal / huan hal:

          Miin a thlai chinna hmun tur a vat a, a hal a lo hun ta a. Ram tih kan a tumsa reng reng lo. Mahse thli thawt danin a zir miau si loh chuan tum loh takin ram a tih kan duai duai theih thin. Kan rama ramkang chhuak thin tam zawk hi chu lohal leh huan hal vang a ni fo thin. Lohal tur leh huan hal tur chuan meikawng zau tha tak leh fai takin an sial ngei tur a ni.

3. Bawngchaw tur luang no duh vang:

          Luang leh di kung upa tawh ah hian a zikno a tlem a, lak pawh a harsa thin. Han hal kang ila, duah hluahin a rawn chawr no leh thin. Luang leh di hmun kang duai duai mai thin hi chu bawng chaw sat thin tan chuan malsawmna nasa tak a ni thei ang chu. Bawng chaw la thin ho hian ram an hal thin kan ti ngawt thei lovang a, mahse an tan chuan duhthusam a ni tho tho.

4. Ram kal / lui kal / ram riak / picnic vang:

          Ram kang tur chuan ramhnuai atanga mei a chhuah a ngai thin. Ramvak te, luikal te leh ramhnuaia picnic te hian fimkhur lohna avangin kangmei an chhuah hluai thei tho mai. Ramhnuaia sikret zuk bung paih mai mai te pawh hi, thal khawro lai chuan fimkhur a ngai khawp mai.

4. Tlangkang vang:

          Hei hi chu kan ramah chuan thil awm ngai lo a ni. Thil awm ngai miah lo te pawh hi la thleng ve thei tho chu a nia...

Ramkang ina a nghawng hrang hrang te:

         Ram kang hian nghawng a nei nasa em em mai a. Kang hreng tur lo melh ru thin tan te, bawngchaw sah tur luang no mitthlaa hmu rengtu tan te chuan malsawmna a ni ngei ang. Mahse mei hi chu mei a ni, in a ni emaw ram ani emaw engmah a zuah ngai lo. A kanral bang tlemte tih loh chu zuah a nei ngai lo. Ramkang ina a nghawng tlemte i han en chhin ang hmiang:

1. Leitha a kang ral:

         Ngaw hnuaia hnahthel tla leh thingtang tenau, thei leh pangpar ro tla tling khawm te hi forest litter tia sawi a ni thin a. Thing in leilung atangin nutrients pawimawh a hip a, a taksa ah a dah tha thin a. Litter tling khawmah hian nutrients tam tak a awm a, litter an lo tawih hnu ah chung mineral nutrients te chu leilung ah a let leh thin. Leilung atangin thing ah, thing atangin leiah vek an let leh a, chutiang chuan a kual a kual thin. Hei hi nutrient cycle an ti. Ram a kana chak taka a kan duai duai nachhan ber chu hnahthel ro tlingkhawm te hi an ni a. Forest litter a kan fai vek thin vangin mineral nutrients leilungah let leh tur a awm lova, a thamral vek thin. A kang bang potash leh ashes ho chauh leilung ah an let leh thin. Ram kang hian ecosystem chhunga nutrient cycle a khawih buai vek thin a. Ram kang chuan heng mineral nutrients hlu tak tak te hi engtikah maha let leh tawh ngai hauh lo turin a kang ral vek thin.

2. Ramsa chenna hmun (natural habitat) a chhe vek.

         Ramsa te chenna hmun chu ramhnuai leh ramngaw ah a ni a. An chaw eitur awmna pawh ramhnuai ah tho a ni. Ramkang avang hian ramsa te chenna hmun a kang chhe vek thin a, an eitur nen lam a tham ral vek thin. Tin ram kanna hnuah chuan ramsa pawh han tla leh mahse, hmelma laka inhumhimna emaw, bihruk bona mai tur emaw pawh awm lovin, ramhnuai chu a kang filh thuau mai thin si a, hei vang hian ram kanna hnu chu ramsa tan chena khawsak mai na chi a ni lo.

3. Ramsa tenau an thi vek thin

          Ramsa lian inthiarfihlim thei tam tak hmun him lama an tlan chhiat theih laiin, ramsa tenau, rannung te tak te te ho, thlawk thei pawh ni se, thlawk muang leh thlawk thui thei ve lo ho te chu ramkang meipui hian a kang hlum vek thin.Satel, sazu, thehlei, chepa, rul, maimawm, changpat, perhpawng, khuangbai, etc., an tan tlanchhiat ngaihna a awm lo.

4. Ramsa lian tam tak an kang hlum thin

         Ramsa lian leh inthiarfihlim thei ho zawng zawng an tlanchhe hum hum a, an tlan chhiatna lamah kangmei a chhuak tho anih chuan heng ramsa tam tak te hi an kanghlum tel dawn tho tihna a ni ang. A puitling, chak tha pangai an inthiarfihlim thei anih paw'n an note, la chak ve vak lo ho chu an thi tho tho dawn a ni. Ramkang nasa vak lo ah chuan ramsa lian ho hi an kang hlum meuh lova, ramkang nasa tak takah erawh chuan tam tak an kang hlum ve thin a ni.

5. Khuai an tlem phah thin:

         Khuai hi mizote tan chuan chawhmeh tha tak a ni a. Khuai zawng zawng deuh thaw note hi kan ei thin niin a lang. Khuai hi social animal an nih vangin hmun khatah a huhovin an khawsa thin a. An chenna tihchhiat sak emaw, hal sak emaw anih chuan an bu an rauhsan vek thin. Khuai ho hi nungcha derdep tak an ni a. Ramkang meipuiin a vur hlup chuan an thi mang vek thin. Khuaino kan duh em em thin ho hi ramhnuaia khawsa, thing kawrawng ah te, thingzarah te, leiah te leh khamah te an khawsa thin a. Ramkang avang hian kum tinin khuai nasa tak kan suat fo thin. Tin, khuai te hi pollinator pawimawh tak an ni a, heng pollinators ho hi ramkang hian a zuah bik chuang reng reng lo.

6. Sava tan pawh chhiatna tho:

          Sava te hi an thlawk sawn thei a. Ramkang pawh lo thleng se, inthiarfihlim thei tura ngaih an nih laiin meikhu hak vang tein tam tak an thi a. An tawmna thingbuk mei alhin a tuam a, an thi a, an bu chheh te nen lam a kangral a, an tui leh an note te an thi vek thin.

7. Microorganisms tangkai an kanghlum thin:

         Ramhnuai leilungah hian thlai thi leh hnahthel ro tla khawm te, ramsa thi ruang te lo ei tawih ral a, leithaa chantir thin tu microorganisms tangkai tak tak te an cheng thin a. Hetianga an lo ei tawiha leithaa an lo chantir dan hi biodegradation an ti. Biodegradation hi nature ah chuan nuttrient cycle awmtir thei tu pawimawh tak a ni a, an tel lo chuan thil thi reng reng an tawih ral thei lova, leilungah mineral nutrients a kir let thei tawh lo. Ram kang chuan a hma zawna kang thei thil apiang a kang fai duak duak thin a. Heng microorganisms tangkai tak tak te pawh hi a kangral tel vek thin.

8. Mihring tan thihna a thleng thei:

          Thil siam zawng zawng zinga ropui ber leh fing ber mihring meuh pawh hi ramkang hian min zuah lo fo thin. Ramkang vanga thi sawi tur an awm fo ta. Meikhu sa lutukin mi a tuam tawh chuan thawk ngaihna a awm lova, meipui sa lutukin a han vur zui phei chuan mihring tan tlan chhuahna chi rual a ni tawh lo.  

9. Huan a kang:

         Kan ramah huan nei tam tak an awm a. An huanah balhla te, ser te, nuhnun te leh thlai chi hrang hrang an ching thin. Serthlum hian mei a haw zual bik viau nghe nghe. Thal khawro lai chuan leiah hnahthel ro a tam a, thei huan a pawh nise tihfai ngun viau anih loh chuan  kangmeiin a man palh thei. Ka hriat ngei ah pawh chhungkaw pakhat chuan ram kang vangin an ser huan an hloh phah der tawh. Kum tam tak chhung thi leh thau pawlha miin a lo beih ve, a nghah fak a huan chu zan khat thil thu ah meivapah a chang thei thin.

10. Thlai tenau (herbaceous species) an thi

           Thlai tenau, herbaceous plant te, perhte kan tih mai thin te ho hi, ramkang hian a zung chawpin a kangral vek thin a, an tan nun khawchhuah ngaihna awm ve lo. Grass family ho, heng luang, hmunphiah leh di te ho hi chu an lo chawr leh mai thin a, a dang te erawh hi chu an kang ral pak pak thin. Heng thlai ah te hian damdawi tha tak tak leh thil tangkai tak la hmuh chhuah si loh te pawh an awm thei. A tangkai pawh, tangkai lo pawh, a zavaiin a kangral vek thin.

11. Migration a thlen thei:

          Ram kang nasa tak avangin ramsasa te an tlan chhia a, hmun hla takah an insawn thin. Let leh ngawt pawh nise, ram kan tawhna hmunah an tan chaw ei tur a awm lo. An tan kir lehin awmzia a nei lova, a hlawp hlawpin an pem chhuak vek thin.

12. Carbon dioxide a chhuak nasa lutuk

          Thlai hian photosynthesis hun lai takin carbon dioxide a hip lut a, a taksa chhungah carbon compound pawimawh tak tak a siam thin. Heng carbon a lakluh thin avangi hian boruaka carbon dioxide tam lutuk tur a veng tlat thin a, a ma taksa chhungah a dahbo vek thin. Hei hi carbon dioxide fixation an ti. Heng carbon compound te hi boruakah an let leh mai mai thei tawh lova, an thi a, an lo tawih ral anih pawhin humus kaltlangin thlai vekin a hip let leh thei tho thin.

          Thingkung a len poh leh carbon dioxide a dah bo zat a tam dawn tihna a lo ni. Thingkung hi a kang anih chuan a taksaa carbon compound te kha boruaka oxygen nen a in combine a, carbon dioxide boruakah ah a lo insiam ta thin a ni. Ramngaw kan thiat a, kan hal dur dur anih chuan nasa takin boruakah carbon dioxide kan dah chhuak dawn tihna a ni a. Ram kan tikang anih chuan forest litter zawi zawia tawih ral tur leh thing tang ro te, ram hnim te a kang ral a, an taksaa carbon te kha carbon dioxide ah a insiam a. Chu chuan boruakah carbon dioxide a tih tam phah thin. Greenhouse gas a lo pun phah thur thur tihna ani ber ma.

13. Tuia cheng tan pawh thihna tho: 

          Luite a cheng nungcha tan pawh thihna a thlen thei tho mai. A kam tawn tawn meipui nasa takin a tuam chuan vau lui tui a lo sa a, chu chuan luia nungcha tam tak a tihlum ve thei.

14. Medicinal plant pawimawh an thi boral thei:

           Eng ram hnim ah hian nge damdawi tha tak inphum ang a, eng ber hian nge natna khirh tak tihdamna tur pai ang tih hi hriat mai theih a ni lo. A zir chhung a rei a, hmuh chhuah a harsa em em thin. Mi rama thlai taksa atanga damdawi an hmuh chhuah theih chuan, kan rama eng ramhnim emaw ber atang hi chuan damdawi tha tak tak kan la hmuh chhuah ngei a rinawm.Heng ram hnim hlu tak tak te hi, an hlutna hmuh chhuah anih hma hian ramkang rapthlak tak hian a kang hlum zo vek ang tih erawh a hlauhawm khawp mai.



Ram ti kang lo turin tanrual a pawimawh

          Ram kang hi hetia kan ngaih mai ai hian a rapthlak zawk a. Nungcha te'n nasa taka an tawrh vang leh tam tak an thih boral thin vangin biodiversity a lo tlahniam a, species tam tak dinhmun a derthawng thin. Pawisawi lo nungcha te hi a tuar nasa bertu an ni thin. Mei kang khu in boruak a ti bawlhhlawh a, air pollution nasa takin a tipung thin a, carbon dioxide nasa taka a pek chhuah thin vangin greenhouse effect a tizual sauh a, chu chuan global warming thlengin a nghawng chho thin. Ram ti kangtu chu mihring hi kan ni a, tikang lo thei tu chu mihring vek hi kan ni; ram ti kang lo tura kan fimkhur tlat chuan ram kang rapthlak tak tak hi kan pumpelh thei ang.

              Kan ram hi leilung hausakna lamah pachhe hle mahse, bioresources lamah kan sang hle a;  tul lova ram kang thin hian kan bioresources hlu tak tak te hi a kan ral vek loh nana tan kan lak hi a tul hle a ni. Ram tikang lo tur hian mi zawng zawng kan tanrual a tul takzet a. Hei hi kan ram neih chhun a ni a, kangmei laka ram venghim tur chuan mitin te mahni theihna zawn theuh vah hma kan lak a kan chet chhuah a tul. Ram kang in kan natural resources a tih chereu nasat theih zia leh kan environment a khawih pawi theih thin zia te hi mipui te hnenah tun aia nasa leh zuala puan chhuah a ngai a.  Television, Radio leh chanchinbu hmang te in nasataka tan lak ni sela, sikul naupang te rilru ah ram kang pawi zia leh kang lo tura ven a pawimawh zai tuh a nih theih nan debate te, essay writing competition te , painting competition te, huaihawt ni sela a tha khawp ang.  Kan thenawm State lama mi te chuan kan ram kang tur hi min venpui dawn hauh lo a ni tih hi kan hriat reng a tul khawp mai.

12 comments:

  1. A bengvarthlak leh pek hle mai. Han chhiar meuh chuan, ramkang pawizia kan lo hriat ang ngawt aiin a lo pawi thui a ni tih a hriat e. Kan ram leilung a tihchhiat dan chu chiang takin ka hriat phah e.

    Nungcha te leh zualte khi i sawi ang khian an khawngaihthlak mang e.

    ReplyDelete
  2. TS, ka thuziak ve mai mai min ngaihhlut sak thin a, hman lo chung chung pawhin min chhiar sak hram thin a, ka lawm khawp mai. NI e, hetia, kan rin phak piahlam ah hian nasa takin kan nungchate hian ramkang hi an tuar thin a ni.

    ReplyDelete
  3. Ecologist rilru pu tan chuan chhiar ngei ngei chi a nie. I ziak tha ltk.. Ka comment thui hman lo...

    ReplyDelete
  4. @Xingibera: Ecology, environment, biodiversity lampang hi i tuina a ni si a, hman zek zawk chu ni la i comment a ngaihnawm tham dawn asin maw le. Engpawhnise, hman lo chung chung pawha i rawn luh vang leh i rawn comment hram vangin ka lawm e.

    ReplyDelete
  5. Caribou-a thu ziah reng reng hi research/thesis paper emaw seminar paper ang maia belhchian dawl a ni tlangpui. i post hi a hlu.

    Biological, environtmental leh sociological perspective i hmang kawp tha hle mai.

    ka chhiar thei hi ka lawm.

    ReplyDelete
  6. Rp, i ti zahthlak em mai. Ka suangtuahnaa awm te ka phuh chhuak mai mai a nih hi. Chhiartu awm lo thuziak hian hlutna a nei lo. Min chhiar sak thin a, ka va lawm thin tak em.

    ReplyDelete
  7. Ava han tha rem rem vele, ka rilrem zawng tak avan ni chiang vele. I ziak mai mai lo tawp tih alang a, i chik uluk hle tih pawh ahriat theih.

    ReplyDelete
  8. HV: Min chhiar sak a, ka lawm hle mai. Tawngkam ka thiam loh luatah tawifel taka ziak theih reng kha, ka kual chiam ta thin a. Duh aiin ka thuziak te hi a sei deuh mah mah thin.

    Kumtina kan ramin khel lova a buaipui thin zinga pakhat chu ram kang hi a ni kan ti thei ang. Tu te emaw inthlahdah avanga ram kang duai duai thin hi a pawi a, nunna chan phah an awm thin phei hi chu a huatthlalaawm thin khawp mai.

    ReplyDelete
  9. I ziak tha hle mai, i thu ziakah i chiang thin hle tih a hriat a, a chhiartu tan a nuam bik riau thin. Ama'rawhchu keini ang, entawn a BA pass ve chang chang tan chuan a kip a kawia hriatthiam loh chin a awm leh zauh thin; mahse ti zel tho la, kan tan inzirna tha tak a ni ve bawk a nia :)

    ReplyDelete
  10. Dawldanga thin hi aw..... Ti mak thei eee.... entawna BA pass.... Ha ha ha. Entawna BA pass i nilo tih hi sawi kher ngai lovin i hna hian a tichiang reng alawm le. MA passed tam tak, i hnathawh ang thawh ve chak em em, tling zo ve si lo an tam lutuk.

    Hetia, midang ngaichang lek lova mahni tuina lam lam ka ziak ngheng ngheng chung pawha tlawmngaih chhuaha min chhiar saktu an la awm zel hi ka lawm takzet a ni.

    Dawldang, lo lenglut fo rawh aw.

    ReplyDelete
  11. Bengvarthlak leh kher mai. Ram kang pawizia hi, envioronment lam atang bakah a thil khawi pawi theizia hi ka rilruah hian a tarh fo thin.

    Kum 1994 khan ka pu cu, mi kuthleih mei tih chhuah a vangin a nunna kan chan. Khami kum khan kang kha an tam ngawt mai. Vaivakawn, Sihfa amite pawh kha ram kang an thlehna lamah damdawiin ah an rawn lut ve kha ani a.

    ReplyDelete
  12. @sekibuhchhuak:
    I pu avang ngawt pawhin ramkang pawi zia hi nangmah ah chuan a chiang reng tawh dawn anih hi. Tu te emaw fimkhur tawk loh vang leh kuthlei uchuak vang mai maia ram a kang duai duai thin hi a pawi a ni. Nucha tam tak an kang hlum a, an chenna leh an eitur a kang ral a, thing leh mauvin a tuar a, ramhnim leh perhte an kang hlum a, mi tam takin nunna an chan phah tawh bawk. Ram tikangtu hi ram hmelma an ni.

    ReplyDelete