Sumdawn nan kan rohlu te

(Hetiang lam pang hi ka ziak tam ta, thenkhat tan chuan ninawm a tling thei hial mai awm mang e)              

               Kan chhehvela cheng ve nungcha, thing leh mau, ramsa chi hrang hrang te hi nunna nei an ni a. Kan tan an tangkai em em a, kan nitin mamawh nasatakin min phuhruk thin. Kan pi leh pu te'n Mizoram an luah hma daih tawh atang khan he ram hi an lo luah tawh a, he ramah hian zalen leh nuam takin an lo cheng tawh thin. Keini kan chen ve hnu hian zawi zawiin an chep tial tial a. Kan duh dan ang angin kan suasam a, ngaw kan thiat a, kan hal a, ramsa ni se dimna leh renna tel hauh lovin kan that hmiah hmiah thin.

                Kan mamawh tawk chiah chiah kan lak a, kan thah hian an population a tihniam lutuk lova, mahse sumdawn nana kan hman chin ah chiah hian an population a kiam duak duak anih hi. Mihring duhamna hian chin tawk a nei lova. A hausakna tur leh sum a lakluhna tur anih phawt chuan engmah pawisak a nei thin lo. Sawi tawh thin angin kan ram hi leilung hausakna lamah a pachhe hle a, chutih laiin renewable resources lamah a hausain bioderversity lamah a hausa em em a. Mahse he biodiversity, renewable resources hi, dimna leh renchemna tel hauh lova sawisak anih chuan he kan ram atang hian kumkhua atana kir leh tawh lo turin kan tihlum vek dawn a lo ni.


              Nungchate suat raltu pawimawh leh bulpui ber mai chu sumdawnna atana ramsa te, thing leh maute kan hmang thin hi a ni. Sumdawnna atana kan hman avanga population ina atawrh te hi an tam hle a, ziak chiam pawh a chakawm hle na a, a sei lutuk loh nan tlemte chauh ka han ziak lang ang e:

Sangha man

               Kan ram luite ah leh lui ah te hian sangha chi hrang hrang an tam hle thin a. Tunhma kha chuan mahni ei khawp te te han man mai mai kha a nih deuh mai thin vangin luiah sangha an tam thin hle. Tunah zet chuan mahni ei khawp man mai duhtawk lova zawrh tham man tum an tam tawh a. Nitina sangha man tuma chhuak pawh an tawm thin hle. Tunhma kha chuan lenden, nghakuai chiah, lenkhang zar,  ngha-awt chiah, ngawi dawh  leh ru hmanga sangha vuak te kha sangha an man dan a ni a. Khang te kha chuan sangha population a tihniam lutuk lem lo. Tunah erawh chuan bleaching powder te, chinai (limestone) hmang te, gelatine te leh electric current hmang tein sangha man an ching ta a. Hetianga sangha man hi chu hlawhtlin loh pawh a awm meuh lo. An beihna li ah chuan sangha an man kim deuh vek thin. Tur hmanga sangha hrai phei hi chuan, sangha mai ni lo, chu lia cheng nungcha zawng zawng an thi vek thin a, luimawng lam thui tak thlengin nungcha tam takin an thih phah thin.

            Generator leh thil dang hmanga nitin sangha man tura chhuak pawh ka hria. A hlawhtling thei em em bawk. Nitin hralh tham a hawn ziah thin. Mahse a kal tawhna luiah chuan sangha an tlem phah khawp ang. Hetianga hralh sumatana sangha man nasat lutuk vang hian kan ram luiah te sangha an van phah em em a. Nghafuan ven kan ching ngat phei hi chu a pawi leh zual. Veng e ti lovin a suatin kan suat a ni si a.


Ulawng, uchang, etc: 

             Bazarah han kal ila, uchang rep tam tak an zuar a, an lei sup sup thin. Uchang note, ulawng hi kan chawhmeh duhzawng leh tui kan tih em em thin pakhat a ni a. A note anih lai atangin ka rut a, nasa takin kan suat thin. A dam khawchhuak chhun uchang te pawh dimna leh renna nei lek lovin kan man a, kan that a, ka duhtawka kan ei bakah a repin bazarah kan zuar a. Ei kan intihhmuh bawk. Eng tik lai atangin nge heti em ema uchang sa hi tui kan lo tih tak em em le? Kan in ei hmuh mai mai a ni lo maw? Pawisawi lo nunna an ni a, a suata suat hi a tul lo asin maw le. Uchang rep hi ei duh loh i intihhmuh ngam teh ang u.

              Food chain awmzia leh pawimawh zia kan hre theuh a. Uchang, ukei, chungu leh utawk te chaw pawimawh tak pakhat chu thosi leh rannung tenau ho hi a ni. Ramhnuai leh dai vela thosi tam tak te hi an ei a, an chawpui ber anih vangin thla khat chung chuan an ei tam hman ngawt ang. Uchang te hi kan suat hmiah hmiah a, chutihlaiin anmahni eitu an lo awm ve tho si nen, an population hi zawi zawiin a tlahniam zel ang a, nakinah chuan kan ramah hian insects chi hrang hrang leh thosi a la tam em em dawn a ni. Natna tihbaiawm tak malaria laka min tanpuitu thian tha tak uchang te hi sumdawnna atana hmang tawh lovin a humhalh kan inzirtir a hun ta khawp mai.

Vachhuangtuar/chhuangtuar:

             Chhuangtuar hi sava mawi tak, zaidam leh ti tak mai an ni a. Leia chaw zawng chi sava an ni. Kum 20 vel kal ta ah khan chhuangtuar sa ei hian kal leh zunkawnga lungte awm a tireh/tidam thei niin thu a thang chiam mai a. Hei vang hian mi tamtakin damna duhin chhuangtuar sa an ei a. An dam em ka hre lo, an dam tak tak ka ring chhete lo. Chhuangtuar hi sava dang ang tho a ni a, A sa eia digest tawh hnu, rila a luh a, ril atanga thisena a luh hian a englai hian nge kal leh zunkawnga lungte awm chu chhu keh ta ang le? Zir chianna a awm em?

             He thuthang thalo tak leng vang hian mi tam takin chhuangtuar perh thluk leh kah thluk tumin an veh a, a zawnin an zawng a, a rampum huapin suat tumin an veh dul dul mai a ni. Pawisawi lo leh chhantu nei lo chhuangtuar te chu nasa taka suat an ni a, khami tum atang khan Mizoram chhungah chhuangtuar an tlem phah ta em em a ni.

Saphu

             Saphu hi ramsa vang tak mai a ni a, saphu vun/kawr manto taka hralh theih anih hnu phei hi chuan tupawhin saphu hmu se, pawisa menin an meng tawh a, pawisa tam tak tlan liam mai mai tur chu an phal teuh lo, thah tumin theihtawp chhuahin an bei ngei ngei dawn. Saphu, ramsa vang tak mai hi, humhalh a tul tehlul nen, sumdawnna thalo tak avangin a la thi mang mai ang tih a hlauhawm khawp mai.

Sava ve thung

     
             Sava thenkhat heng vahui, vahmim leh vaki te hi mana hralh kan ching thin hle a. Kan that chuang hleinem kan ti pawh a ni maithei. Ramsa te hian mihring kianga chen vea, thir bawm chhunga damchhung hun hman ngawt ai chuan ramhnuaiah zalen taka tlana thlawh ve theih hi an duh ngawih ngawih dawn ani tih hi hriat reng tur a ni. Keimahni ah pawh hian han inchhut ta ila, hnathawk miah lo tura jail tan ai chuan nitin hnathawk tura mahni inah, chhungte kianga awm kan thlahlel zawk awm e. Ramsa te tan hian kan duata kan enkawlna thir bawm chhung hi hremhmun ang chauh a ni.

             Sava mana zawrh kan chin thin vang hian kumtinin ramhnuai atangin sava man thin a ni a,. Sava tui nise, ei tham miah loh pawh, kan la hmiah hmiah a, thenkhat phei chuan a bu chhunga a puiin a chawm lai, a note te an la bawk a. No chawm lai ani tih kan hriat chian ngawih ngawih pawh kan vehin kan perh thla tawp tawp duh bawk. Hei hian sava nunnem tak thenkhat hi chu an population a tihhniam phah em em in a rinawm.

Anchiri

           Anchiri hi ngaw hnuaia to thin, bulbal nei thlai a ni a. A hnah leh a kuang hi chawhmeh atan an hmang thin. Chawhmeh atana a hnah leh a kuang lak hian a kung a tihlum ngai lo. Mahse tun hnaiah a bulbal a hralh theih tih hriat a ni a, a man a to em em lehnghal. Hei vang hian mi tam takin ramhnuaiah anchiri zawngin an lut a, an hmuh hmuh an vai hmiah hmiah mai. Hetiang anih chhohva, kan hmuh hmuh a bulbal nen kan kar phawng hmiah hmiah anih chuan, nakinah chuan kan ramngaw ah hian anchiri a la vang khawp ang le.

            Ram hnim mai mai tia eng huah maha kan ngaih loh anchiri pawh, mi te'n pawisa tam tak sengin an zir chiang a, a thatna an hmuchhuak a, a ram pum huapin an vai ta luai luai anih hi. An hman tangkaina pawh hre ve mah ila, business lian tham ti ve thei turin engmah tih theih kan nei tawh lo. Kan tih theih chhun chu a raw material supply chiah a ni tawh. Mi fa te'n min fin khalh vek ang a, kan rama rohlu te hi min hmuh chhuah khalh vek ang a, a tangkaina apply turin min patent khalh vek bawk ang a, chutih hunah chuan luthak lo pui kan hiat hiat tawh ang. Kan ram hi biodiversity ah a hausa a, zir chian tur a la tam em em a ni. Helamah hian sorkar pawhin chak taka ke a pen ve tan a ngai khawp mai.


Kan rama nungcha te hi

             Ramsa te hian kan lak atangin hmangaih leh lainat an hlawh ngai lova, mawi ti taka thlirtu an vang khawp ang a, chutih laiin ei chak zek zeka thlirtu kan ni deuh vek zawk awm e. Thlamuang taka chaw an ei lai te, hnim peta an tla dem dem lai te thlalakna nena veh vehtu an awm loh laiin a sachek tuihang hawp chaka veh veh peih erawh kan tam khawp mai. Kan ram, kristian ramah hian ramsa te an zalen ve ngai lova, kan ram hi ramsa te tan hlauthawng reng renga an awmna hmun a ni.

             Ramsa te hi ramhnuaia an awm mai mai pawh hian an dam khawchhuah theih nan theihtawp an chhuah thin a, anmahni tihhlum tuma veh veh reng tu ramsa dang an awm thin. Chutih laiin keini'n mihring te'n kan lo man a, kan awk a, lenin kan khuh a, kan perh a, kan kap a, turin kan lo hrai bawk thin. Mahni inveng ve thei lo ramsa nunnem tak tak te hian an dam khawchhuah ve theih nan chhantu an mamawh takzet ta. Hetia kan awm mai mai chhung hian thingtlang lamah chuan nitin ramsa leh sava te'n an nunna an chan zel. Engtik niah emaw chuan sava hram ri hriat tur awm miah lo ramngaw te, ramsa cheng awm miah lohna ramngaw te hi kan la nei dei duai ang tih pawh ahlauhawm ta khawp mai a. Thah tuma kan veh ve ngam miah loh rulngan te nena kan la chenza ho dual dual hun a la thleng palh ang tih a hlauhawm khawp mai.

Keini te ang em ema mahni ramchhung lui leh ramhnuaia cheng nungchate dimna leh renna nei lek lova suat nasa an awm ve ang em le? Keini'n kan duata kan humhalh loh chuan tu te'n nge min rawn humhalh sak ta ang le?