Rulngan hi

             Mizopa in rul hlauhawm a sawi tawh reng reng chuan rulngan hming hi sawi rik a ni ve ziah thin. Tunhma deuh khan mi thenkhat te'n rulngan hi Viper niin an sawi thin a. Shillonga lehkha zira kan awm lai khan kan thianpa Sama (G. Rosangkima), M.Sc. Zoology zirlai (tunah chuan a Ph.D. daih tawh) chuan, "Rulngan hi viper an ti ringawt thin a, a ni miah lo. Rul, bu nei a, tui awp keu thin chu rul hlauhawm ber zing ami King Cobra a nia. Rulngan kan tih ho hi king cobra an nih ka ring tlat," tiin a sawi thin. Hei, tun hnaiah 'rulngan hi king cobra a ni e' tih thu te pawh kan hriat leh tawh hi. Ka thianpa khan a lo sawi dik khawp chuan ka hria.

           Tlem lai deuh khan rulngan chungchang hian kan ram a luah hneh hle a. TV lamah leh chanchinbu lamah hmun a luah hnem hle. TV atangin kan hmu a, MZU lama kan mithiam te'n rulngan bu an luh chhuah lai te, Aizawl pa pakhatin ngam taka rulngan bu a khawih bawrh bawrh lai te, a tui a hawn a, a up keu dan te thlengin kan hmu a. Rulngan note thlalak thlengin kan hmu anih kha. Rulngan a lo hlauhawm loh zia te, kan tibuai hmasa anih loh chuan min chuk ringawt ngai lo ani tih te, kan ngaih ang em ema an lo hlauhawm loh zia te, humhalh a tul zia te uar taka sawi a ni a. Kei ve hi chuan ngaihdan bung nghet nghut, nawr sawn theih miah loh ka nei a. Chu ka ngaihdan chu: Ramsa min tina thei te hi chu an awmna hmun tur dik takah humhalh ni se, an hlauhawmzia te, an laka fimkhur a tulzia te sawi uar ni ta sela. Ramsa hlauhawm zual phei chu a humhalhna reserve area bik siam ni se tih hi ka ngaihdan a ni. He humhalhna hmun pawn lamah an awm anih chuan thah hmiah hmiah theih ni ta mai bawk se. Hlauhawm lutuk na na na, a hlauhawm loh zawnga sawi mawi ngawt hi a fuh lem lo, a tuartu chu khawpui pa ni lovin thingtlangpa, kuthna thawka nitin ram lama chhuak thin te hi an ni.    

              Rulngan hi rul lian tak, che rang em em lawi si a ni a. A kawlh em em a, mihring a mala awm a hmuh chuan chuk tuma beih mai a ching hle. A chenna bul hnaia kal a ngaithei lo hle a, a nu, a tui awp lai ngat phei chu a kawlh em em thin. A hranpa ngata amah tihbuai tum chu an awm kher lovang; ramhnuai ani a, hmun titoh leh bumboh karah te kal chang a lo awm a, pik tawn chang te a awm lo thei lo. Chung hunah te chuan rulngan lo awm mai mai lai kha tum miah lova va tihbuai awlsam tak tur chu a ni. Dam leh daidul hnaih raw hung karah a chetla duh hle a. Rul dang ei thin anih vangin rul dang suat tu tha tak a ni. Sazu (rat) hi rul tan chaw tha tak a ni a. Chenna in hnaihah emaw sazu a tam viau chuan, anmahni eitu rul an lo kal ve mai thin. Chutiang zelin rul eitu ber rulngan pawh khaw chhungah lo luh a, inhnuaia a inkual rui hmuh tur pawh an awm ve chawk thin bawk. Chawngtea kan in chhehvelah khan  sazu an tam thin hle a, kan inhnuaiah rul pawh kan that fo thin a, chawngkawr leh rulhlai pawh kan that tawh bawk. Mahni in bul hnaia rul awm hian thla a timuang miah lo.

              Rulngan hi rul lian leh sei tak, che rang em em a ni a, tur chak tak a nei a. Rul tur nei chi ah chuan a hlauhawm ber hial awm e. A vawikhat tur tih chhuah hi a tam tham a, a chak em em bawk a, mihring 20 lai thihpui tham tur khawpa tur chak leh tam a tichhuak thei thin niin a zirmi te chuan an sawi. A tur hi neurotoxin a ni a, cardiotoxic a ni bawk. Neurotoxin anih vangin central nervous system a khawih pawi nghal a, cardiotoxic chemical anih vangin lung a khawih chhe bawk an ti A bak chu ka hre ril lo khawp mai. A chuk nat leh nat loh hre turin ka enchhin ngam hauh lo bawk.

Humhalh hi a tul em:

            Eng ransa pawh hian mahni tawkah pawimawhna lai an nei theuh va. Rulngan pawh hian tangkaina lai chu a nei ve tho mai. Ecosystem food chain ah trophic level khat a luahlum ve a, top carnivores an ni a. Ecosystem stability a lo awm theih nan hna pawimawh tak an thawk ve tihna a ni deuh ber mai. An aia hlauhawm loh zawk, rul dangte chaw atan an ring thin a, an tangkai khawp mai.

            Rulngan hi rul dang ang thova inthlah pung chak an ni a. An tui te hi an ven thlap thlap thin avangin ta ichhetu an tlem bik thin. Rul lian leh hlauhawm tak an nih avangin ramsa dangin an hlauva, an bu, an tui, an khawih chhiatsak ve ngai meuh lo. Humhalh an nih chuan an inthlah pung chak khawp ang le. Tunlaiah loneih ringawt eizawn nana hmang kan tlem tawh a, kan forest tha tha kan tih chereu nasat tawh vangin kan forest atangin chakkhai lak tur a tlem tawh a. Ramvah, luikal, sangha tlang vuak, tuah thing lak, mau put te pawh a tlem ta. Ramkal kan tlem chho zel anih chuan rul pawh kan that tlem deuh deuh ang a, nakinah chuan kan ramah rul a la tam em em dawn a ni.

            Ramsa nunnem tak tak, mihring tana hlauhawmna nei reng reng lo, heng sakhi, sazuk, saza, tawng, hauhuk, ngau, te leh ramsa dang tam tak te hi humhalh an tul khawp mai. Kan ramah hian ramsa te an zalen lo em em a. Perh tum, thanga awh tum leh kah tum tu te'n an that rem zo tep tawh anih hi. Hei hian ecological imbalance a siam thei ngei ang. Ramsa dang humhalh mamawh ngawih ngawih an tam khawp mai. Rulngan erawh mihring tan a hlauhawm hle thung.

            "Rulngan hi kan tibuai hmasa anih loh chuan min tibuai ringawt ngai lo" tih hi thudik anih ka ring lo. Vawikhat chu Pukpui ah, kan chhungte, nu pakhatin pawnah puan a pho va. Chutih lai tak chuan kawngchhak lamah a rawn ri sul sul a, rulngan lian tak mai a rawn chhuak ruau mai a. Chu nu chu chuk tumin a rawn bei phei ta mai. A tlanchhia, a rawn umzui zel si. A mangang au ri hria in inchhunga awm a nau chuan a hmuh hmasak ber thing sei vak lo nen a rawn tlan chhuak a. Rul chu a vawm ta nghal a; vanneihthlak takin rul hrawkah a fuh hlauh. Tlema tlemah nunna kan inchan thelh a ni. Kha nu khan rul kha a tibuai miah lo.Pawnah puan a phova, rulngan khan rawn chuk a tum mai a ni. Rulngan hi kan tihbuai hmasak kher loh pawhin min chuk tumin min bei thin tho a ni tih hi hriat ngei ngei tur a ni.

             Ramsa hlauhawm tak, thihna hial min thlen thintu humhalh thin hi, Office dawhkan atang chuan a harsa lo. Khawpui inchhawng sak tak office nuam taka thu te tan rulngan hi a hlauhawm ve lo. Eng angin tam pawh nise, a rawn chuk dawn chuang tlat lova. A tuartu chu thingtlang lama kan unau te, nitina chak laa ramhnuaia kal thin te an ni dawn. Rulngan hi tun ai hian tam ta deuh sela chuan an hnawksak khawp ang a, thih phah pawh an tam khawp ang le.

            Rulngan vawikhat chuk hi thihpuina tham a ni a, a chuk tawh chu, damdawi thiam mi tak an nih loh chuan, an thi deuh zel.  Sakei seh te, savawm seh te hi chu, a sehna a zirin a la dam khawchhuah theih a, rulngan chuk erawh, kan taksa khawilai ah pawh nise  thihna a ni. Damdawiin tha awmna hmunah chuan rulngan chuk nunna chhan chhuah chu a theih pawh a ni mahna, damdawiin tha awm lohna thingtlang khua tan erawh a va hlauhawm dawn tak em. TV show velah awareness ang deuh hlekin rulnganin mi a tihbuai ngai loh zia an rawn tihlan te kha ka ngaihtuah chiang a. A huhovin, fimkhur tak leh inringsa rengin rulngan bu awmna an pan a, fimkhur tak chungin an che a, an tam tham a, rul tan beih ngawt nachhan tur a awm lo. Khang, rulin a tihbuai loh ho kha, a mal malin rulngan bu awmna ah va kal leh se, a bu te kha va hai bawrh bawrh se, rul chuan a rawn tihbuai ngei ka ring khawp mai. Inring sa renga a awm anih chuan a chuk lo pawh a ni maithei. Rulngan a awm ani tih hre miah lo mi pakhat va kal ve leh ta se, kha rul bu khuarna rawhung ami mau kha va sat bawrh bawrh mai se, a bu te kha va chinglet vel sela, a inrin loh lai takin rulngan chuan beiin a chuk mai dawn a ni.

Rul tur nei vrs Rul tur nei lo:

           Kan mithiam leh a zir ril zawk te hian rul tur nei leh neilo chung chang an ziak fo tawh a. "Chutiang ang rul chu hlau suh u, tur a nei lo," tih ang reng te, "Uluk takin a lu chu chunglam atangin han en ila, rul tur nei leh nei  lo chu a hriat hran theih, rul tur nei chu a lu a lawk lal ang a, tur nei lo chu a lu a chik rat mai ang," tih te, "A ka han keu ang ila, tur nei ho chu ha uingho ang pahnih kawm ven vun a awm ang a, tur neilo erawh a awm ve lovang" tih ang reng te, "A mit chu uluk takin han en ila, rul tur neilo mit chu a bial pap bik ang," tih te leh "A chukna hmuamhma atanga thisen duk lam deuh a chhuah chuan.....," tih ang reng hi  a that viau laiin a ho ka ti.  Rul tur neilo ho pawh hian intihhlauhawm nan rul tur nei cheta an chet chang a awm ve thin an ti. Rul in chuk tumin min bei ta se, rul tur nei anih leh nih loh ka ngaihtuah buai peihin ka ring lo. Uluk taka a lu leh a ha check vel phei hi chu ka tum harsa kher lovang. Rul anih hrim hrim chuan ka ngaina lo vel vek mai. Thian zahova kan inhnial chang pawh hian, "Rul tangkaina ber chu min chuk thin tih hi a ni deuh mai," tiin fiamthu-titak deuhvin tan ka khawh tlat thin.

Engtia humhalh tur nge ni ta ang le?

            Rulngan hi ramsa chikhat ve tho a ni a, hlauhawm teh mahse a dam khawchhuah ve hi a tul a. Kan humhalh duh anih pawhin, a humhalhna hmun bik area siam mai ni se, a area pawn lamah chuan thah hmiah hmiah phal ni ta mai se. A humhalh duhtu te leh a zir chiang duhtu te pawhin helai hmun hi va pan thin ta mai se. A ram pum huapa humhalh ngawt hi chu a fuh lo deuh mai thei a ni. Anih loh vek chuan rulngan chuk bik atan sorkarin a thlawnin mipui zawng zawng tan insurance policy pakhat lei sak vek sela, a sum assured pawh sang tak ni bawk se. Hetiang anih chuan mipui tan pawh tlemin a zia deuh ang chu. Ka duhthusam takah phei chuan Mizoramah hian rul hlauawm ber rulngan hi awm miah lo pawh nise ka pawi ti therte lo; duhleh kan thenawm State ah te hian tam em em mai sela; a chanchin zir duh kan awm anih chuan va pan mai thin ni ta se.....