Sava te humhalh an tul

            Kan ram hi tlangram a ni a, thing chi hrang hrangin tlangtin a bawm khat luk a. Chung ramhnuai ah te chuan nungcha chitin reng thlamuang takin an cheng thin. He ram hi kan mizote pi leh pu te'n an luah hma hauh atang tawh khan ramsa chi hrang hrang ten an lo luah tawh a. A lut tlai ber keini hi kan thu ber a, nungcha dang lo awm hmasa te chungah kan ngilnei lo hle. Sa kap thei nih te, awk thei nih te kha ropuina a ni miau si a le.

            Chungleng sava te hi an hram a mawi a, ramhnuaia an chiar ri nak nak hriat te hi a va hahdamthlak tehlul em. Thangfen hram te, kulher hram te hi a mawi ka ti thin. Ramar hrm ri hriat tur van tawh zia te hi aw. Rawng chi hrang hrang nei sava te hi, mahni tawkah an mawi em em vek mai.

Sava thang:

            Sava awhna tur thang kam kan uar hle a. Sahdal, be-ai leh sawi thang te hi ka hriat lar em em, thian te nena kan kam fo thin a ni. Rahtlan kung ah sawi thang kan  han kam teuh mai a. Sava riltam tak tak te an rawn thlawk a, kan lo awk chat chat thin te kha an va khawngaihthlak tak e aw. Sahdal kha kam a nuam berin ka hria. Mahse awk tur chuan ni tam nghah a ngai ve thung. Ka chep thang kam hmasak bera thehlei ka han awk zar mai te kha, a va han nuam chiang tak em. Mahse, ka nuam tih thin te kha, sava tan chuan a a lo nuam ve reng reng lo. Ka tleipui em em sava veh te kha, an nun tiraltitu mai mai ka lo ni si. 

            Kan ramah hian sava te hi an va ralmuang lo tak em. Kan perh a, kan kap a, thangin kan awk a, turin kan hrai a. Chu mai pawh duh tawk lovin an bu chheh kan perh chhiat sak a, an bu kan la a, a pui no chawm lai pawh zahngaihna nei lek lovin kan tihlum duh thin. Heti chung hian kan ramah sava an la tam tho te hi mak tak a ni. Kan ei duh miah loh theirah an ei duh a, chung thei kung te chu kan kih sak a, tuah thing atan kan la zo va. Eitur neilo, riltam dangcharin kan siam thin. Engah nge sava chungah hian kan nunrawn em em bik thin le.

Chhuangtuar:

            Kum tam a liam ve ta. Tu te emaw in "Chhuangtuar sa ei hian zunkawng leh kala lungte awm a dam hmak thei," tia an sawi a. He thu zet hi chu Bethlehem nausen Heroda'n a suat ang mai khan chhuangtuar sava tan chuan insuatna rapthlak thlentu a ni ta. Airgun nen sairawkherh nen chhuangtuar kah tur zawngin an ram chhuak chur chur ta mai. Chhuangtuar hi sava mawi tak a ni a, leiah tla in a eitur a zawng thin. Thlamuang taka leia a tla lai chu zahngaihna tel map lovin an kap thlu hmiah hmiah mai. Thisen far khat pawh siam thiam lo keini hian, engah nge kan ramsa duhlai te hi kan dim loh em em le? Ramsa pawh nise, pawisawi lo an ni a, nunna nei an ni. Na hre ve thei, lungngai thei an ni bawk. Khang hunlaia an chhuangtuar kah hlum zozai te kha aw....dampui hmak an awm ka ring chuang lo. Chhuangtuar sa hian kal leh zunkawnga lungte awm a tih kehsawm vek theih nachhan tur reng reng ka hre lo. "Thu ek" mai mai a ni. Kan suat nasat luat vangin, tunah zet chuan kan ramah chhuangtuar sava an tlem ta ngei mai.Tun thleng hian kha thu lawi lo khan mite thinlungah chi chhia a tuh a, chhuangtuar hmuh chuan thah ngei ngei tuma veh an la awm fo thin.

Chhuangtuar hi an vang tak meuh em?

           Sava reng reng a thlawha thlawk sawn thin an ni a. Ramngaw pakhat chhungah pawh hmun hrang hrangah an thlawk sawn thin. An ei tur zawngin an thlawk chhuak reng a, hmun khata kan hmuh kha, hmun dang daihah kan hmu leh tho thin. Kan hmuh ngai kha kan hmu nawn tlut tlut thei tihna anih chu. Leia chaw zawng thin anih vangin mihring tan hmuh an awlsam bik a. Chuvang chuan mi tam takin chhuangtuar van tawh zia hi an hre lo fo thin. Chhuangtuar hi sava vanduai tak an lo ni; a hranpa ngata thah tuma veh an hlawh bik thin zia te hi, hriain tawng chhuak thei ni ve ta se, an lungngaihna an va chham nasa dawn tak em.

Thuro:

            Thuro chu kan hre theuh ang a. Sava nunnem tak, hmangaihna ngah tak an ni. Ramsa zingah hian mihringte anga kawppui pakhat chauh tana rinawm thin an awm ve a, chung tlemte te zinga pakhat chu thuro hi an ni awm e. Kawppui bik an nei a, an inphatsan ngai lo. An kawppuite nen an inkawm ngeih em em a, an inzui chawt reng a, chaw an zawng dun a, thingzarah pawh an fu dun rial rial thin. Thuro nupa zinga pakhat zawk perh thlak emaw, thanga awh emaw chuan, a kawppui khan a tuar em em a, a lung a leng ngawih ngawih a, khawhar takin a hram kurh kurh reng thin. Thihna ina a then hran mihring nupa tluk zetin an tuar na a. Mahse mihring ai mahin an kawppui te lakah an rinawm zawk thin an ti. Hetiang sava nunnem tak, lungngai thei leh lunglen la na em em thin sava te chungah lehzel pawh zahngaihna kan lantir chuang lo thin te kha a va pawi tak em. Tunah erawh kan thangharh tan, sava veh te pawh mi tam takin an ching ta lo.

Rih ar: 

           Kan naupan lai te khan rihar hmuh tur an tam hle thin a. Dai hnai lawk lawkah rihar rual an tum a, perh pawh perh lem lovin kan um thlawk ham ham thin. A hnuah, veh a perh thlak ching an awm tak thinah kaha chuan an ti ta em em mai a. Kan tleirawl/rawlthar chhuah chhoh hun anih meuh chuan rihar hmuh tur an awm lo. Rawn kal fo na tlakah an ngai tawh lo a ni ang e. Sava tan chuan kan ram hi a ralti a, lungmuang takin an tla thei thin mawlh lo a lo nih hi.

Vaki:

           Kan naupan lai chuan vaki hi a rualin an thlawk dul dul thin a. An thlawk chak thei em em lehnghal. Khang vaki rual zozai te kha khawnge an awm bo zawh tak le? Kan naupan lai khan Hose-a pu khan "ki liam kawn" ah kilen a zar thin a. Hlawhtling takin vaki a rawn hawn teuh thin. Khang hunlai kha chuan vaki chak tak taka thlawk hmuh tur an tam hle thin a. Khan sava mawi tak tak te kha, a mawina zawnga thlir an awm meuh lo. A sa chiah mitthlain a hmu thin a, engtin nge ka man theih ang tih chiah kha rilru ah a awm thin.

Humhalh an va tul tak em


          Kan hriat theuh angin kan ram leilung hi a hausa lo hle a. Kan laih chhuah ve chhun lung lah a quality sang ber chi a ni hek lo. Rangkachak khur, lunghlu laihchhuahna khur, oil leh gas laihchhuahna khur kan nei lova. Lungalhthei khur pawh kan nei hek lo. Oil pawh lai chhuak ta tehreng se, khawvela lar hat khawp oil khur tha kan neih ka ring chuang lo. Wild forest vegetation leh wild animals lam erawh kan nei tha em em a. A humhalh nachang hre phei ila chuan India hmarchhakah hian a nei tha ber kan ni thei hial ang chu. Kan chin leh kan phun ni miah lovin kan ramah hian thing chi hrang hrang a tam hle a, ramsa chi hrang hrang kan ngah thin hle bawk. Ramsa te ei en chauhva kan lo en thin kha a pawi a ni.


            Sava te hi, i chhut chiang ve ngai em? Boruaka an thlawk thei bik ringawt pawh hi a mak asin. A mak zia hre miah lo hian kan perh pawp pawp zel mai a. Min itna ve thei lo te hi chu kan dim lo thin bawrh bawrh khawp mai. Khuai no hi kan duh hle a. Khawinghal, nghalpui no te phei hi chu a tui an ti hle thin. Tui hle mahse, min beih let theih miau avangin a nazawngin kan beiin kan la ngam ngai lo. Sava te erawh chhantu neilo, min ti let ve thei si lo, kan kut thak hi an sepui ruah tuar tlawk tlawk mai anih hi maw. Kan vir luat vangin kan rama ramsa mawi tak tak te hi an la mang zo takngial dawn anih hi.

            Kan rama kan sava mawi tak tak te hi keinin kan humhalh loh chuan tu dang tehlul in nge min humhalh sak ta ang le? An tello chuan kan ramhnuai te hi a reh tlkawk tlawk thin. Hah taka hnathawka ram chhuah chang ni tea sava hram mawi tak tak hriat te hian hah a tidam sawng sawng thin a. Rilru nguai tak leh lung zing taka awm laia sava hram mawi tak han hriatte hi a va hahdam thlak thin tak em.

            Khasi ramah khuan far thing chin an uar hle a. Far hlir din khupna ngaw ah chuan sava tan chaw ei tur reng reng a awm lova, chung far hmun ngawa sava awmchhun pawh far kunga awm rannung ei thintu mai chauh an ni. NEHU campus ngaw khupah te khuan sava an tlem sin aw. Kan ramah hian sava ei duh zawng rahtlan kung a tam hle a. Lo kan vat a, zuah lovin kan kitthlu tel a, kan hal ral thin. Sava te chuan an ui thin awm mang e. Teak phun kan uar hle a, a tha; thing tha leh tangkai tak a ni a, a man a tova, a tha. Mahse kan teak huanah te hian kar hlat deuh takin rahtlan kung te hi phun tel ve thei ta ila, chungleng sava te tan malsawmna thlentu kan ni mai dawn a lo ni. Sava te hian hmelma an ngah em em mai a, mihringte tihbuai miah loh pawh hian ecosystem food chain ah hian anmahni eitu hi an tam ve em em thin. Chutih laiin keinin kan veh a, kan kap a, kan perhthla a, kan awk a, tur te hialin kan lo hrai bawk nen. Sava mawi tak tak humhalhna kawngah hian sorkar hmalakna mai a tawk zo lova, mizo mipui zawng zawng te tanrualna a pawimawh hle a ni. Mipui lamah nasa lehzuala awareness pek a tul takzet ta. Heti lam kawnga infuihna tha tak tak te hi naupang zirlaibu ah te pawh hian nasa lehzuala ziaka tan lak a tul ta. Kan humhalh loh chuan kan ramah angei hian an la extinct mai ang. A humhalhna kawngah tih theih kan nei theuh va, engtin nge hma i lak dawn le?