Kan tualchhuak damdawi te zingah hian tha tak tak, natna tidam thei a awm nual. a Tam takin an dam phah bawk. Tam tak erawh hi chu ho ve tak tak, awih awm loh tur khawpa awmang lo te an ni ve nawk bawk. Tun tumah chuan ethnomedicinal plants, a siam dan, a ei dan leh a thatna nia an sawi thin lampang chu tarlang lo phawt ang.
Tunlai hian nu thenkhat thing kawr, thing zung leh hnahthel te em ah phurin zopa damdawi tiin an zuar kual thin a. Heng damdawi te hian ngeih a ngah thin khawp mai. Pumpuina tan a tha a, lung na, kal na, thisen sang, zunthlum, kal leh mita lungte awm nen lam a tha tlangpui thin. Ngeih a ngah lutuk hian ngaih a titha lo fo thin. Hmanni ah pawh nu pakhatin nimbu tuisawr bottle in a rawn zuar a. A thatna ka han zatw chhin a le, sawi tur a lo ngah ngang mai. Pumpui na tan te, chaw kawng thalo atan te, kal tha lo atan te, thisen sang tan leh zunthlum tan te a lo tha deuh vek mai. Tihdam theih a ngah thin lutuk hi ka ngaih a tha lo zawk. Ei dan tawk bik pawh a awm chuang lova, ei hun tur bituk darkar pawh a awm lova, eizat tur dosage pawh a awm hek lo. Thei thur lutuk eia in reng hi, taksa hian a ngeih tehchiam pawh ka ring nek lo ve. Kha nu khan grape wine a phur tel nghe nghe a, a thatna hrang hrang pawh a hre hnem khawp bawk mai.
Tunlai hian nu thenkhat thing kawr, thing zung leh hnahthel te em ah phurin zopa damdawi tiin an zuar kual thin a. Heng damdawi te hian ngeih a ngah thin khawp mai. Pumpuina tan a tha a, lung na, kal na, thisen sang, zunthlum, kal leh mita lungte awm nen lam a tha tlangpui thin. Ngeih a ngah lutuk hian ngaih a titha lo fo thin. Hmanni ah pawh nu pakhatin nimbu tuisawr bottle in a rawn zuar a. A thatna ka han zatw chhin a le, sawi tur a lo ngah ngang mai. Pumpui na tan te, chaw kawng thalo atan te, kal tha lo atan te, thisen sang tan leh zunthlum tan te a lo tha deuh vek mai. Tihdam theih a ngah thin lutuk hi ka ngaih a tha lo zawk. Ei dan tawk bik pawh a awm chuang lova, ei hun tur bituk darkar pawh a awm lova, eizat tur dosage pawh a awm hek lo. Thei thur lutuk eia in reng hi, taksa hian a ngeih tehchiam pawh ka ring nek lo ve. Kha nu khan grape wine a phur tel nghe nghe a, a thatna hrang hrang pawh a hre hnem khawp bawk mai.
Ka lenna pakhat ah chuan nu pakhat hian wood vinegar a lo fak nasa mai a. "Tui nen ka pawlh dal a, nitin ka in thin. Pumpui na nei tan a tha lutuk," a ti a. Awih a har ka ti kher mai. Keini lamah hi chuan "Chumi khami tan chuan a tha, ei ve rawh, in ve rawh. Nang pawhin i ngeih viau ang. Chumi-khami pawh chuan a ei/in thin a, a dam hlauh an ti asin," tih hi a lar a. Awih ta mai pawh kan tam thin. Chu nu pawh chu, eng chena rei nge wood vinegar chu a in tawh ka han zawt chiang a; thla tam tak a in tawh thu in min chhang a. "Ka pi, chutia nitin wood vinegar chu i in chuan i pumpui na chu a dam hmak tawh em? Treatment i lak chhung a rei tawh si a, i dam tha viau tawh lo maw?" ka han ti khauh mai chu, sawi tur a van bawk a, a inngaihtuah vung vung mai.
Kan tual chhuak damdawi te hi a raw mah mah thin chuan ka hria. A extract juice emaw tein zuar thin ta se. Dosage te pawh hi awm ve ta bawk se. A chhum tui hang, a densawm tui sawr, tih ang chi ngawt hi chu a fuh lo deuh chuan hre thin. A bottle te pawh label awm ve thlap se a that ka ring khawp mai. An lenluhna inchhung han en vang vanga thau pui pui an awm chuan, an damdawi zawrh chu 'thisen sang tan a tha, zunthlum tan a tha,' ti ta mai mai te pawh an awm ka ring fo thin.
Thlai atanga damdawi hi:
Pathianin natna hrik a siam anih chuan, chu natna hrik tihlum thei pawh chu a siam ve tho ka ring thin. Pathian hian kan damdawi mamawh te hi heng kan hnim leh thlai ah te hian a dah teuh ka ring a, zira hmuh chhuah lam pang chu kan tih ve tawh tur ah ka ngai. Thlai pakhata damdawi awm leh natna hrik laka hna a thawh theih dan te quantitative leh quantitative analysis zawng zawng nena zir chhuak vek tur hian kum tam tak a mamawh ka ring thin. Plant extract tawpa a effective dan leh isolated compound hnathawh dan pawh a inan ka ring thei lo.
Plant extract bik hi lo en ta ila. Vawikhat chu NEHU Botany Deptt hnuaia Microbiology laboratory a ka zir ve laiin petridish ah hian mihring natna hrik (pathogen) an rawn keng teuh mai a. Tin, plant extract an rawn keng bawk a, chu chu a effective dan kan lo test sak a. Damdawi dang nen emaw, plant extract dang nen emawa chawhpawlh miah lovin 0.1%, 0.2%, 0.5% ,etc. tih ang vel khan kan lo test sak ta in ka hria. Hei hi ka han sawi lan duh kher na chhan chu, kan thlaia damdawi awm te hi a that tak tak leh tak tak loh test tur hian hun a duh rei khawp ka ring thin. Hei pawh hi damdawi dang nena la chawhpawlh miah loh a la ni zui. Kan tualchhuak damdawi tam tak hi chu plant extract tawrh te an ni hlawm a, damdawi dang nena chawhpawlha damdawi tha tak siam chhuah te hi a hun ta khawp mai.
Vawikhat chu Mizoram Collegiate Boys Hostel, Republic veng (tunah chuan CTE building a ding luah tawh) hmuna a awmlai khan, kha hostelah khan ka awm ve a. Vawikhat chu kan thianpa Ramhmangaiha a damsam lo deuh va. Kan kawmchhak lawkah putar fing deuh mai, zopa damdawi thiam tak mai a awm a. Kan thianpa chuan a han rawn a. A ni chuan thil hrual mum eitur a lo pe a. A hmuh laiin pakhat a ei tir a, pakhat leh chu a hnua ei turin a ti a. A ei hnuah chuan enge a nih a zawt chiang a, 'sadai ek hrual mum' anih thu a lo hrilh. A lo haw thla chu a hmai a uang lo kher mai. A sawi zawng pawhin a ten zia a hriat reng mai. Sadai ek chu changpat ek mai a ni a, vermicompost a ni satliah ve mai a, thlai chawm nan chuan a tha hle a, damdawi atan erawh a that ka ring lem lo.
Keini chu intihhmuh thin kan ni a, mi te'n a tha an tih chu tih ve mai kan tum thin. Khawih dam thei, mi zut dam thei tih ang reng vel te hi kan bawh huam huam thin. An thiam chiang em? A zira zir an ni em tih lam kan ngasihtuah lo. "A tha" tia sawi anih tawh phawt chuan kan pan ruak ruak zel chu anih hi. Pathian atanga tihdam theihna miin a chang anih chuan kan sawi phak a awm lo. A tidamtu chu amah mihring kha ni lovin Pathian zawk a ni miau si a.
Thil te lah hi kan han hre em em khawp a, thenawm hnaivaiah damlo awm se la, chumi khami chu a tha tia lo chawh ve phet kan tum thin. Kan damdawi chawh chu a thatzia kan han fak zui a, an tih ve ngei theih nan theihtawp kan chhuahpui a, hre chiang mang hlei lovin "chumi khami pawh chuan a ei a, a ngeih lutuk, ti ve ngei ngei rawh" kan ti hmawk hmawk thin. Damlo kantu apiangin damdawi chi hrang hrang an chawh ve zel bawk a. A damloa tan tak phei chuan luhaithlak deuh tur a ni. Amah kantu apiang deuhthaw in "chumi khami chu a tha asin," tiin an chawh ve ngawt zel vangin a natna atanga a dam theih nan beisei tur a ngah phah a, beiseina sang tak nen a natna a enkawl a, a dampui chuang si lo. Chu chuan beidawnna ruamah a luhpui fo thin.
I humhalh ang u:
Pathian hian khawvelah min chentir a, kan mamawh engkim, keimahni ina kan inhai chhuah chawp theih turin khawvelah hian a dah a. Thil tha kan mamawh mai piah lamah, kan mamawh loh thlengin a dah a. Population control thei turin natna hrik chenin khawvelah hian a dah a ni. Natna te hi a ma siam tho an ni a, chutiang bawkin natna tihdam theihna tur hi Pathianin a siam tho a ni tih hi ka ring tlat a ni. Chu natna tihdamna tur chu kan zawn chhuah chawp a lo ngai ta thin a ni. Kan chhehvela ram hnim (herbs) mai mai ah te leh thing kung ah te hian eng damdawi tak emaw chu a awm ngei ang. An thatna leh an tangkaina te kan la hmuchhuak lo mai mai a ni. "Hnim mai mai" tia kan pal mai mai thin ah te hian natna khirh ber ber tihdam theihna damdawi hi a lo inphumru reng ang e. Kan hmuhchhuah hma hian ni fate'n min hmuhchhuah khalh ang a, kan ram thlai tangkai te hi min patent khalh vek palh ang e. Ramngaw a thing tam tak leh perhte tam tak zingah te hian la hmuhchhuah loh damdawi tha em em te hi a awm ang a, hre lovin kan lo kit chereu vek palh ang tih te, kan ramkang nasa tak hian a tangkai zia kan hmuh chhuah hmain min tih extinct zawh sak mai ang tih te thleng hian ka lo hlauthawng thin. Kan bioresources hlu tak tak te hi mi te'n min humhalh sak dawn reng reng lova, a hlutna nena a boral mai tur venghimtu tur chu keimahni hi kan ni. Tuna kan humhalh loh chuan kan tu leh kan fa, kan thlah kal zel te'n zir tur an nei lovang a, kan natural resources te kan humhalh loh avang hian nakinah min la dem viau palh ang tih te pawh a hlauhawm ta khawp mai.
A thain a bengvarthlak khawp mai. Tenawm pawh ka hmu bawk! He2.
ReplyDeleteI'n ziah takah chuan Mizote hian damdawi inchawh chawp kan chîng khawp mai. Kan vannei a, bio-diversity-ah kan hausa a. Ramhmul damdawi pawh kan ngah khawp mai. I ziah ang khian awihawm loh lutuk ang chî a tam rualin tha tak tak, a tak ngeia a thatzia ka hriat te pawh a tam bawk. He'ng kan hausakna hi chhawr thiam ngat ila chuan damdawi tam tak kan châwkluh ngai hi a zia deuhin ka ring ve tlat! Ramngaw a tichereu tham ang em tih erawh ngaihtuah tham tak a tling. (Mau kan thawnchhuak treuh treuh tho va, ramhâlin lo kan la nei reng tho 'lawm!)
Ni e, damlo kan hian damdawi han chawh chawt hi kan chîng thin khawp a. Hei hi anmahni kan va duhsakna ai mahin hria nih kan duh vang niin a lang.
Kawng awlsam kan dap nasa ém a ni! :-)
@KC TSa: Nang nge nge, i ti lawmawm thin. I hun chep tak karah pawh min rawn tlawh hram thin a, ka lawm e. I comment tawh ho te kha ka thlir kir a, a ngaihnawm thei khawp mai.
ReplyDeleteMedicinal plants kan collect vang mai chuan deforestation (ramngaw chereu) a awm phah kherin ka ring lem lo. I sawi ang deuh hian lo vah, ramkang, thingkih te vang hian a chereu nasa zawk ngei ang. Kan local medicinal plants te hi uluk lehzuala zirchian a tul khawp mai. Research laboratory ah enchhinna an han nei a, "A effective ve deuh" tia lungawi mai a, data neih ang ang te hmanga Ph.D. Thesis submit nnghal a lungawi mai lovin, "he medicinal plants hian natna a tidam thei ngei em" tia chik lehzuala zir chian a pawimawh khawp mai.
a ngaihnawmin a bengvar thlak khawp mai....ka hlawkpui ngei ka ring...a dik khawp mai, kan ram ngaw pawh hi kan humhalh that hi a tulin, heng ram ngaw hi damdawi lamah pawh chhawr theih tura hmalak zel hi kan mamawh ta khawp mai. hre chiang tura zir chian pawh hi kan ram hian a mamawh hlein ka hria.
ReplyDelete@machhana pachuau: Kan ramngaw hi kan humhalh that chuan gene pool tha tak kan nei dawn tihna a ni mai a. Nakinah biotechnology leh plant breeding lama kan thanharh tak tak hunah chuan a tangkai zia leh a pawimawh zia kan la hre tulh tulh dawn a ni.
ReplyDeleteKan tual chhuak damdawi neih te hi, ni e, uluk taka zir chian ni thei se. Damdawi dang nena chawhpawlha a that dan te thlengin hriat tum ta ila; a ei dan ah pawh, chhum tuihang tawrh ni lo deuh hi ni ve thei tawh se aw....ka ti thin.