Thursday, June 3, 2010

Thawnthu (Tawnloh kara fam ngaih lunglen)

                Zan lama ruah tlem a tlak avangin chumi tuk chuan khua a thiang thain ni chhuak pawh a tang nghal at mai a. Hliap tu zochhum leh khawdur te a kian tawh avangin khaw hawi a nuamin tlang tin mual tin an lang thlur sung mai a. Fur khaw hnawm leh khaw cheng te pawh an liam zo ta, favang thla a lo inher chhuak leh ta reng mai. Favang thla meuh hi chu a nuam a ni. Thal khaw rum sa huam huamin min uap lova, thlasik khawvawt leh vun khichar ten min la nuai lova, fur ruahtui bawhawk leh thosi ten min tin san tawh bawk nen.

              Chutiang ang khaw boruak nuam tak kara a pui a nawi, a lian a tea an phutsak liai liai lai chuan ka thian duhtaka chu a lo indawm kun ngaih mai a. Tlangval a pumpa ve lem, heti tia pui, luhlul, harh leh thothang tha, chutia inngaihtuah lungleng a, mahni leh mahni inkawm a, suangtuahna rama a cheng ta veng veng mai chua mi a ti ngaihngam zan lo va. A hma lawk chawlhkar kalta maia a dawn “lehkhathawn” chu a phawrh chhuak leh a. Kan chhiar dun zing tawh hle na a, chumi tuk chuan kan chhiar dun leh ta tho va. Chhiar zin avanga a thu inziak khawih danglam a, awmze nei thei tur chu ni sela zawng, ka thiana chuan chu lehkha chu vawi za nu-fa zet a chhiar chhuak ngei awm e. Chu lehkhathawn kara thu inzep tlemte chuan ka thiana thinlung sak leh ngawhngawl tak chu tui ang a tinem zo va, dawl ang a zawr tir zo ta anih hi. Chu thu tlemte chu ka thiana tan chuan hriatthiam a harsa hle a, lungchhiatthlak a tiin, tuar thiam har a ti takzet a ni. He lehkha a dawn ni phei kha chuan aw.......

               Ka thian duhtaka chuan kha leh chen kha a Duhlaii ngaiin lunglen a tuar a. A tawnloh Di a tawn leh theih nan tiin beiseina nen tawn leh ni tur thlir chung zelin hun leh ni te a hmang liam thin a. Amah ngaia a lunglen leh a khawhar thinzia te pawh ka hriatchian pui khawp mai. Chutiang taka ka thiana lungdum tu Sensiari chu hmuh pui ve a, a ruala an khaw lama zin ve turin ka rilru te pawh ka siam ve hial anih kha. Mahse khang ang zawng zawng, ‘Valmawia lunglenna te, intawn leh ni tur thlira a ruka a lo nghahhlelh em em thin te, leh kei ngei pawh ina beiseina nena ka lo thlirpui ve thinna te’ chu a thlawn zo ta. Dik tak chuan ka thiana tan chuan tawrh thiam zawng a har takzet a ni. Ka dem hauh lo ve.

                A ni tak e. Ka thiana chu ka hrethiam khawp mai. A duhlai Thasensiari zawng mi vanduai bik te’na an chan ang, hrisel loh rukna leh insawiselna neuh neuh tur natna benvawn te a vei hlauh mai a. Han en mai chuan hrisel tha pangai awm takin a lang na a, mi hriat lovah erawh a tuar nasa hle thung. Heti chung si hian, a hrisel lohna chuan ‘nula fel, zaidam, hawihhawm leh hlim thei tak’ nih a hlawhna te a dal chuang lo. Khawsik tlun hluah hluaha a awm chang te leh khawhar taka chhun leh zan inang renga a hman ral thin te chu tumahin an hriatpui hauh si lo. Hlim hmel a chhuah hram hram thin avangin khumbeta a nat tak tak hma phei chuan a damlo ani tih tu’n an hriatpui lem lo. Mahse a ni zawng a van a duai a ni e; kha leh chen dam khawchhuah tuma a beih hram hramna te kha a thlawn zo ta vek si a. Chutiang chuan a nu leh pa te, a unaute, kalsan hreh em em chungin leh a ngaih em em, a hmel tal hmuh leh a chak em em a Di Valmawia hmu hman lova a liam mai tur pawi tih avanga mittui tla zawih zawih chungin thihna kut vawt chuan thla a zar hnan ta.

               Ka thiana chuan a Duhlaii a hmuh hnuhnun ber tum kha a chhui kir lo thei lo. Chumi tum chuan a Duhlaii chu an khaw lam a pan dawn a, an inthlah a ni awm e. Tichuan kal mai turin bus ah a chuang tawh a; bus kal tur tukverh atangin rem leh rem lovin a rawn dak chhuak tawk tawk a, inui tak chungin an invai liam ta anih kha. Khami ni kha he khawvela nungdama an inhmuh tawpna ber ni tur a ni tih an hre hauh lo mai pawh nilovin, chutiang chu an suangtuahna pawhin a fan pha reng reng lo a ni. Hre lawk chu ni ta ngat se..... khati mai kha chuan an inthlah liam hauh lo tur. Inthawt lawkna pawh awm hauh lovin mualzapui kar dana an len laia kumkhua atana inhmu leh tawh lo tura a Duhlaiin a liamsan ta mai chu ka thiana chuan hriatthiam harsa a ti hle a ni. Ka thiana hriat ve miah lohvin a Duhlaii chuan tawrh zawh rualloh tur natna khirhkhan tak a lo tuar a; lungleng leh khawhar em em in a natna khumahhun leh darkar tin a chhiar liam thin a. “Valmawia a lo thleng mahna,” tiin beiseina derthawng tak nen nitin a lo thlir thin a ni. A thih dawn darkar ah meuh chuan zah pawh dawn zo tawh lovin a hmangaih, a ngaih em em, a Duhlaia hming chu lamin kawngkhar lam a la melh tawk tawk; chutiang chuan beiseina beidawnthlak tak nen a chatuan ram a pan ta a ni. Heng thu te a hriat hian ka thiana chuan lungawi har a ti a, a lung a chhiain a tuar na hle a ni.

                Pangpar mawi tak te paw’n chuai ni an nei a, zing ni chhuak eng mawi tak enna pawh thlang kawla a liam meuh chuan thimna in ro a rel leh thin a ni lawm ni. Mihring chu nung turin khawvel ah a lo piang a, thi leh mai turin a nung a, a dam chhung zawngin harsatna, manganna, beidawnna leh lungngaihna te’n a chim buai reng fo thin. Hlimni lo her chhuak ve te lah hian rei a daih lo fo thin bawk si. Hringnun a lo tawp hunah dai kai rual loh thihna hlimkawr ruam a zawh a, rauthla khawvela chatuana nung tura khawvel chhuahsan in, lei vaivut a siam chu vaivut ah vek a kir leh thin. Thihna chuan milian, mite, tumah a thliar hrang si lova, chu thihna chu tuma tan maha pumpelh theih a ni lo.

                  Pangpar mawi tak pawhin chuaini a nei a, zing ni chhuak eng mawi tak pawhin tlak liam hun a nei leh thin. Hei hi ka thiana chuan a hre chiang khawp mai. Mahse pangpar mawi tak chu a lo chuai anih pawhin, a tuk leh lawkah a ang chiah a lo parh chhuak leh a, zan thim ber pawh zingtian ar a khuan meuh chuan kawl engin a hnawt tiau leh thin. Thlasik khawvawt hrehawm ber pawh a liam meuh chuan nipui a lo thaw leh a, thlasik khawvawt avanga hnah hlui til ta te pawh thal boruak a lo thawt meuh chuan hnah thar chawrno te’n an lo thlak leh thin a; chutiang zelin chhum dum ber pawh lo zing mup mup thin mah sela, a kian hun meuh chuan khawtha leh ni eng mawi tak a lo chhuak leh thin. Valmawia leh a duhlai Thasensiari tan erawh chuan engtik ah mah he khawvelah hian nungdama intawn leh ni a herchhuak leh tawh ngai dawn si lo. Thihna thim leh kut vawt tak chuan kal kai rual loh turin an inkarah leikhichat a zam a, rauthla khawvela intawn leh hma zawng kumkhua atan a thenhrang ta. Beiseina nena an lo thlir dun thin zawng zawng te chu engmah lovah a chuang zovin hun inlumlet chuan chatuan atan a thamralpui ta.

                  Hun leh ni te a liam ve zel a. Hmana an tlai len dunna leh an sulhnu hlui a fan kir ni te a lo her chhuak a. Engkim mai a ngai reng a la ni. Inkham lo leh inning lo taka an thut dunna te leh tlai nitla tur an thlir dunna hmun te pawh a nih dan ang ngai ngaiin a lo la awm reng a. Ka thiana tan erawh engkim a danglam zo tawh si. A thil hmuh apiang te chuan a Duhlaii a hriatchhuah tir a; engkim mai chu a lung tileng tu mai an ni a, an sulhnu hlui te pawh a hmu chul rup vek mai. Choak hram takngial pawh a tahpui lo chauh zawng a ni e! Sulhnu hlui te chuan a rilru an ti thar leh a, nunhlui liam tawh te a mithhla ah an thar leh a, chu chuan suangtuahna khawvel ah a hruai lut a; a suangtuahna leh chhingmitthla chauh lo chuan a lunglai hnemtu a Di lenna laitual a thlen zo tawh lo. Aw.... hla phuah thiam chu han ni na se, heti hian a ti mai tur:

“Sul leh tuan hmun hlui fan chang in,
Thinlai a thar nang ngaih a zual
Lunglai ka vai hrilh a hai ngei
Duhlai khawnge i awm tak le”

“Thlafam chang lungduh liam hnute
Theih se aw tawn leh ka nuam
Fang ila rauthla lenna pialral
Ka lungdi ka tawng mahna”.

                 Favang nitla tur eng mawi tak chuan ka thiana mut pindan chu a chhun eng no raih a. Ni tla tur chuan a thlir nuam tawk tur chauhvin tlangtin mual tin a en riai a. Kawmthlang lamhnai tuikhur kianga sehawr thing tar tawh tak zara vakul leh thangfen te paw’n mawi an tiin tawrh har an ti ve ni ngei tur a ni, an inchhawn raih raih mai bawk a. Chhemdam thlifim chuan mual tin ruam tin a hrut a; furpui liam ta ina a chawm, thing hnah chawrno hlap te chu a chhem fawn delh delh a. Chu favang khawvel mawina te chuan ka thiana rilru leh ngaihtuahna te chu a hruai kawi a, a khua a harin a lung a leng kher mai. “Hringmi sakruang leh anka nem tawnni her chhuak leh dawn tawh ngai lo pawh ni se, aw ka Duhlai, zantiang tawnmang lamah tal lo leng thin ang che. Then tawh lohna tur pialral rammawiah tal min lo nghak reng ang che aw....” tia mahni chauhva phun mawlh mawlh chungin thlang lenkawla liam mek vangpui ni tla tur eng no riai chu a thlir vawng vawng a.

“Hmanah hlim te’n laitual i len laiin
Zo awi ngirtling leh sirva te tualchaina
Phaithing chhawl hnuai ramdai ah
Chham ang i zal ta maw
Tawn leh ni her chhuak tawh lo mahse
Nghilhni reng ka nei lawng che”

Ka hla duh em em thenkhat te

            Zaithiam ka ni lo na a, chhawrthlapui arkai den zan anih meuh hi chuan thla eng hnuaia tingtang kuah chunga lengzem hla leh hla lenglawng saa zai mai mai nuam ka tih a bang tak tak thei lo. Hla thu (lyrics) type chhuah dap hi ka peih lo viau na a, tlem azawng ka type a, a hnuaiah hian ka dah e. Heng hla te hian ka lung an len fo thin a, zan thla eng hnuaia sak a nuam duh hle.

Kar a hla Di Bawihte (Phuahtu: C. Lalrinmawia )

1. A saw raltiang Leitlangpui tual nuam ah sawn e,
   Tleitir dawn thar tuaite a leng an ti;
   Theih chang se thuva nunnem len thiam tir in,
   Thaikawi bawngte palai va hlan ang hmiang.

Chorus:
        Za lam liam tluang phei aw a thui vawng vawng,
        Thaikawi biahthu hlan nan chuan in e;
        Khuarei turnipui lenkawl a liampui leh si
        Kar a hla Di Bawihte, aw ka lung a leng vawng vawng.

2. Zantiang daifim chhawrthla eng no riai hnuai ah hian
   Ka han thlir aw ka lung a leng vawng vawng
   Aw dam te’n zan mu lo va chhing ta la,
   Tawnmang lamah tal intawng ang aw.

3. Zobawm siahthing par ang lo vul siu siau ve
   Kei ka dawn thar tuaite bahsam thlah mawi
   An iang zo nem maw ka tawnah hian e
   Thuva siahthing zar awi lo iang e.

Hmangaihna

Hmangaihna chung chang hi ziakmi tam takin ngaihnawm tak tak in an lo ziak tawh thin a, tunah chuan thuziak thiam ve lo te ziak ni a thleng ve ta! A ngaihnawm chu a beisei chi hauh lohvang le.

Hetiang hi chu riltam lo chung chunga chawthing inbarh luih ang deuh a ni a, in peih emaw peih lo emaw in chhiar atan hei ka han hlui ta hnawk che u anih hi. Pathianin mihring tana thil a pekte zinga pawimawh ber chu nunna leh thlarau a ni a, chumi dawt ah chuan Hmangaihna min pek hi a pawimawh leh ber awm e.

Pathian leh mihring inkara hmangaihna te, nu leh pa inkarah te, nula leh tlangval inkarah te, thian leh thian inkarah te hmangaihna hi a pawimawh hle a. Misual ber nia kan hriatte pawh hian hmangaihtu an tlachham hauh lo. Heng zawng zawng zingah hian hmeichhia leh mipa inkara hmangaihna hi I han thlur bing ang hmiang.

Kei hi tlangval hmeltha ka ni hauh lo tih hi min hmu thin tu chuan a hrechiang hle awm e. Tlangval heti zozai zingah hian kei tehlul min han thlang chat theitu ka nupui hi ka fak a ni. Ka englai hi nge maw tha a lo tih ve a, ka zunah te a lo uai theih le. Ka hmel hmulova zankhat awm pawh hreawm a ti thin kha a ni si a. Ka hmuhnawm ti dawn ila chutiang in min en bawk si lo.

Mi ten ngaihzawn ena an en loh, hmangaih ena an en loh, thlaler chinghne mal tlat anga vak rawlai ve mai mai kha, miten an hmuh ve theih miah loh keimah ah hian Pathian in phumruk a lo nei ni ngei tur a ni. Chu ngei chu alawm ka nupui hian alo hmuh a, min thlan tak chat mai le. ‘Hmangaihna chu a mit a del a ni’, tia an lo sawi thin kha dawt ah chantirin a awm a, hmangaihna chu a mit a fing bik a, miten an hmuh ve loh engemaw a hmuhfiah tir thin a, chutah chiah chuan hmangaihna diktak a lo piang chhuak ta thin a lo ni.

Hmangaihna a lo pian tawh chuan a mit leh hriatna tihfin in a lo awm a. Vur rama cheng ten thlasik vawt lutuk an tawrh lai pawh a, thlasik phenah nipui lum nuam tak a awm ani tih an hmu lawk ru reng ang deuh hian, hmangaih ber chunga a thalo lai ber pawh awm se, chumi phenah chuan duhawm rukna lai riau alo awm thin ani tih chiang takin a hmu ru kar thin.

Miten an inkarah eng eng emaw pawh lo sawiin an that lohna laite lo khel viau thin mahse, sawiselna a tam zawh poh leh hmangaihna chu lainatna in a belhchhah a. An that lohna leh sitawmna nia mite’n an sawi leh an rel pharna te chu khawngaihna ah a chang zova, chu khawngaihna chu hmangaihna nena a in belhbawm meuh chuan thuk leh ril tak a lo ni tawh thin.

Hmangaihtu hmangaihna hi hmuh thelh emaw hmuh miah loh emaw a awl hle a. Kan dinhmunte, kan hawiher te, chapona te, indah hniam lutukna te, zahzum lutukna te, zahtheihloh leh lutukna te, ngaihsak loh hrim hrim vang te pawhin hmangaihtu nen a inpelhsawlh theih thin a. A ruktea min hmangaih em em tu nen inhre pawh tawn miah lovin a awm theih ve tlat.

‘Hmangaihtu ka tawng lo’ i ti maw? Nangmah hmangaihtu che kha I lo hai reng te hi a ni ang e. Nangmah hmangaihtu nena in inpawh theihna tur khan daltu lian tak a awm a ni mai thei asin. I fiama i bawl i bawl thin pawh kha a ni mai thei. Heng chapona te, dinhmun sang taka indahna te, mahni zawlpui nia hriatte chauh laka beiseina neih te pawh hi, a ruka min hmangaihtu nena kan inkar tiphuitu a ni ve thei tlat. Tum reng vang ni hauh lo hian hmangaihtu nen intawng lovin rei tak a awm theih a, nula- tlangval lengrei tak nih mai pawh awl tak a ni.

Hmun hrana han awm chiah hian hmangaihna chu finfiahin a awm thin. Tu tan pawh thlem tu an tam a, hmangaihte hmel hmuh phak loh nen, thikthu chhiat nen, lunglen leh khawhar a inpawlhsawp a. Karah engemaw neuh neuh a lo tam a, thutak hrefiah turin hmaichhanah inhmuh a awm thei si lo. Zing, chhun leh zan, duhber tawn leh nan tiin hun kan chhiar liam a, chutih lain duhber ten duhber dang an lo nei ru reng ang’em hriat ni hek lo.

Mi pa duhlai anih hre reng chunga nu ber luahlan lawp theih inbeisei hmeichhia an lo awm ve reng a, chutiang bawkin mipa thenkhat mi nu an ni tih hre reng chung pawha remchang melh rana hel hreuh hreuh peih an awm ve reng bawk nen. Mi inngaizawng tha reng reng lai tih chhiat vek hreh hauh lo lah an lo awm ve bawk si, a kumpui lingleta inhmuh awm bawk silo, tu nge lungmuanga zan mu chhing siai siai thei ta ang le! Nitin zantina inhmu reng reng pawhin ‘lunglen’ an la sawi thei a nia. Hun rei tak intawnni her chhuak lo mahse, hmangaihna ina a ken tel ‘rinawmna’ chuan karah hmangaihna a chelh nung reng a.

Kawlvalenchham kar dan atang pawhin hmangaihna ban sei tak chuan a ban tawk tawk a, a tawpah chuan a kuah khawm leh nge nge thin. Hmangaihna chuan Rinawmna a keng tel tlat a, rinawmna chu hmangaihna tinghet tu ban pawimawh ber ani.

Thu ziak mi nih ve loh manah inthlahrung hlek lovin ziak zel ang aw. Hmangaihna huanga zuan luh tak tak meuh hi chuan thil hi a lo danglam viau niawm ani (a luh chilh tawh ten an sawi dan in). Hmangaih ber kianga han thut ringawt pawhin a hma zanga rilru nawmlohna leh lungmuanlohna zawng zawng te kha a kiang nghal duak a. A kiangah chuan dawn a tawi tek mai.

Engpawh lo thleng dawn se cho chikimin kan cho hliah hliah mai a ni. Hun leh dar in mumal a nei thei lova, chhun nise duhaiin a tawi a, zan lah a rei lo lutuk zel si. Sana ban tawi ber pawh hi a tlan in a tlan ta emaw tih tur a ni a. Zan dang zawng aiin zanlai ar a khuang hma ziah lehnghal! Zanlai arkhuang meuh pawhina mi a hnar haw hleih theih loh chang pawh a awm fo thin. Rin aiin hmangaihna par zu hi a lo thlum a, a ril dan hi a hma chuan ka lo hre ngai lo.

Kha leh chen hmangaihna lo muhil tawh kha a thangharh ta a, a luan in a luang liam a, kan tuiral ani ber mai. Chutah zet zawng lung a awi hliah hliah a, rilru a hlim veng veng thin. Engkim mai hian parmawina a chhuah ta emaw tih mai tur hi ani a, engahmaha kan ngaih loh Tlangsam par takngial pawh duhberte kut atanga dawn anih chuan , hlu tak ani hlu tak! Hei lo liama damlai pialral, hei lo liama hmangaihna.

Mahse, hmangaihna zunzama chen lai hian fimkhur a van ngai tak em. A hunlai chuan ngaihtuah a tawi riauva, pawisak neihloh mai a awl si, rilru a nu bat mai thin. Nakina pawi tur leh inchhirna la thleng mai thei tur dawn hlek lova tiamchin pelh mai a awl a, fimkhur a tha. Hetah tak hian mi tam takin an duhtawk lova, hmangaihna luangliam chu pumhmawmin a chenin an chen a, tiamchin ramri kham an pel a. Chu chuan a hnu lehah lungngaihna, rilru hahna leh tahna a thlen a. Hmingchhiatna nasa tak nen nulat-tlangvalna thlah liam a ngai thin. Rose par vullai tak pawh hi en vawng vawng khawpa nalh anih rualin a hling chhun erawh na tia then sawkna tham a ni ve tho.

Hetia ngaih mai chuan mi duhloh hnu kan inngaizawng sup sup a, a holam viau hian a lang. A dik asin miten an duh loh kha keinin tihtak zet in kan duh a, kan hmangaih a, kan duat a, an tan kan rinawm a, avaiin kan inpumpek thin ani lawm ni. Israel mi te tana lokal Lal Isua pawh a hmangaih Israel ten an duh lova, sir ah an hnawl a, chu ngei chu kan tan vanneihna a lo ni a, chatuan nunna kan neih theih phah a ni lawm ni. Mi te duh loh hnu pawh ni raw sek sek, kan tan chuan a hlutna a kiam thei chuang lo. Mi ten anmahni ah a that rukna an hmuh thiam theih loh kha keini chuan kan lo hmu ru reng a lawm. Hmangaihna hi chu mak deuh asin.

Fiamthu in an sawi thin a, ‘tleirawl ngaihzawn chu Biri zuk ang deuh a ni a, fawh nun reng a ngai’ an ti thin. Tak tak ni maw, ka hre ve lem lo va. Engpawh nise, induat tawn a, in hmangaih tawn reng chu a ngai ang. Mei alh pawh hi chhawm nun reng a nih loh chuan zawi zawi in a alh ral tial tial a, a tawpah phei chuan a alh rem thak a, a thi mai thin. Chhawm nun reng ni ta se chuan a thi hauh lovang.

A tira in hmangaih em em thin kha nikhua a lo rei a an inkarah inhriatthiamna te, induhtawnna te, inngainatna te a lo kiam ve tial tial a, a tawpah inthenna a lo thleng a. Inhmangaih tak te inkar a lo khik tanna pawh hi pakhat zawk rinawm loh vang emaw rinawmlo deuhva a lo lan tak vang emaw a ni duh viau a. Chu chuan thikthu a ti chhia a, tichuan zawm leh theih rual lohin an inkar a chhe vek tawh thin. Hmana khang an hlimna zawng zawng te kha tahna titamtu ah an lo chang zo leh ta mai thin.

Pathian hmangaihna erawh chuan chuai ni a nei lova, kan pian hma daih, leilung a din hma hauh pawh khan min hmangaih a, kan tan a Fapa min pe daih tawh asin. A mi hmangaihna chuan kin ni a nei lovang a, hman atangin tun thlengin min hmangaih a, damchhung mai ni lo chatuan hawlh tlang Hmangaihna chuan a ni keini hi min lo hmangaih le. Helam hi chu pastor ten an sawi thiam zawk ang.

Hmangaihte inkara inthenna tam ber leh tenawm ber chu uirena hi a ni awm e. Hmeichhia, pasal pawmlai nei reng chung si a, an nupa nun intihhlim tawnna pawh khawp kham zo lo va, mipa dang tana an inpek hian uire an lo ni thin. Mipa a uire theih loh an ti! Kei chuan ‘a theih’ ka ti. Engpawh nise uirena hrim hrim hi inhmangaih tak takte tan chuan thil awm thei lo a ni. Hnar hnuaiah phatna a bo lova, kan inphamar leh mai thin. Hmana a hmangaihna kha khawnge? Hmangaihna dik chuan Rinawmna a keng tel a, chumi avang chuan an inkarah engpawh lo thleng in awm hranna hial pawh lo thleng se, an inhmangaihna a zual deuh deuh zawk a.

Thlemna sual a lo in rawlh ve na tur in chance chhete mah a siam thei lo. Duh chuan a rukin a uire theih. Tuman an hmu lova, a kawppui pawhin a hre hek lovang. Mahse hmangaihtu dik tak chuan chu chu a ti thei lo. A chhia leh tha hriatna in rem a ti thei lova, a phal thei thlawt lo a ni. Chu chhia leh tha hriatna rilru fim tak chu zu leh ruih theih thil dang te’n a chawk nu zo vek thei a, hei vang hian ruihtheih thil leh zu lakah fihlim phawt hi a tha hle. Tin, kawppui te inkarah inrintawk lohna a awm vaih chuan damchhung a daih tawh thin. Kan che sual kher lo a ni thei, mahse rinhlelhawma awma lan theihna lakah fimkhur a tha.

Chutih laiin kan nula thenkhat ten an nulat parmawina, an thianghlimna, an inchhuan ve theihna tur leh an hmangaih ber leh an pasal tan chauh ni tura an neih chhun chu pawisa hmanga hralh in tenawm taka pawisa lakluh nan an hmang a. Pasal pawh lo nei ta se, a pasala tan mite laka a la pek ngai miah loh pek tur tha bik leh hlu bik a nei thei dawn em ni. Chutihlaiin thenkhat lah ‘motor chuan man a save’ tiin, khualzin phur motor pangaiah pawh chuang duhlovin bungraw phur motorah te an inzep a, kawng lakah motor a nung thei lo thut a, chumi hnu darkar khat velah a nung leh thei thut a.

Chutiang chuan a pawisa fai ni lovin thil dang hmangin motor chuan man an inpe ve thung thin. Hengho hian an tawngkam ti mawi zualtu atan “Ka hmangaih che” tih tawngkam an chelek hle a, mahse chu hmangaihna chu ruah mual liam anga reilote chhung chauh daih, an nawmchenna tizualtu chauh a ni a, a hnu leh chu a daih tawh lo. Hmangaihna awmzia an va hre pha lo em. Palzam viau in pawisak nei hauh lo pawh ni se, eng tik ni ah emaw chuan hmangaihtu an la mamawh ve ngei ang. Chutih hunah chuan a tlai zo tawh ang a, mi zawng zawng in a nihna an hre chiang ang a, an lungte’n vek tawh ang. Natna khirh ber ber tuar in khumah let reng mahse duat taka enkawltu a nei lovang a, ui taka dawm hlumtu pawh a nei lovang. Kan neih chhun hmangaihna dik tak hi kan hmangaih tak tak chauh kha hlan ila, an tan inpumpek ila, an tan thhuk takin inhuam ila, ‘i tan chauh’ tiin rinawm tak in nung ila.

Chu chuan kawng tam takah kan nun a tha zawng in a hruai ngei ang. Rinawmlohna rah chhuah chu a tenawmin a duhawm lo hle a, lungngaihna leh tahna ruama min hnuk lut theitu niin kan nun ti chhe zo vek theitu a nih zia hria ila i fimkhur ang u.

Hmangaihna dik tak chuan rinawmna a keng tel a, rinawmna banpui bera hmangin a huang chhungah chuan heng, hlimna te, lungawina te, induhsakna te, ngilneihna te, dawh theihna te, inthlakhlelhna te, thatna te leh duhawmna te’n hmun an luah a. Chu hmangaihna chu a tlo in a nghet em em a, karah midang tan lo inrawlh ve na tur hun leh hmun remchang a awm thei lo.

Thihna chauh lo chuan engmah in a then hrang thei lova, thih hnu ah pawh thlan piah lam thleng in chu hmangaihna chuan a phuar khawm tlat thin. Hlimna ni ah an hlim dun a, lungngaihna niah an in hnem dun a, thihna kawr ruam ah pawh tla lut mahse an inphatsan thei lo. Hmanlai lawngmi te’n tuipui zau taka an awmlai leh kawng an bo chang pawha hmar arsi an en zawn tlat thin ang hian, inhmangaih takte pawhin an innghahna hmangaihna leh rinawmna chu an vuan nghet tlat a; an hmaa harsatna tam tak lo thleng chu inphatsan hauh lovin an paltlang thin a, hmangaihna kawng bumboh tak takte zawh dun zel in a tawp ah chuan an tan hlimna ni tur kawl ah a lo chhuak ve leh nge nge thin. Thla hnih – thla thum vel in hmuh loh avanga an inkara midang an lo inrawlh ve hman ang chi hi chu, ‘hmangaihna der’ mai a lo ni alawm maw le. Hmangaihtu leh a hmangaihte inkara hmangaihna chi lo tiak chu hmangaihna veka chawm nun leh enkawl that a nih chuan, thlasik antam, leidur hmuna tiak, zan daifim ina a chawm, duah taka lo thang a, par mawi tak chhuah a, chi tam tak a chhuah thei ang mai hian chu hmangaihna chu a nasa deuh deuhva, a kuhmum a, mawi takin alo par chhuak thin. A rah chhuah te chu duhawm tak an ni.

Shakespearea thawnthua Romeo leh Julieti te pawh kha, Julietin thlan chhunga a awmlaia a thihna khum atanga a rawn harhchhuah khan a awm ngenga a hmangaih ber Romeoa, amah avanga thia let reng a hmuh khan a tuar zo bik lo. Duh se chuan a pasal tura an ruat mihausa pa kha neiin hmalam hun hlimawm tak an chen thei reng. Mahse Romeoa a hmangaihna nasa tak avang chuan chungte chu a ti thei lo, chu ai chuan a beisei pialral ramah kumkhuaa a hmangaih ber kianga awm turin a hmangaih Romeoa chu a zui ve nghal a nih kha.

England Lalfapa England ram pum pui mai pawh ni lo khawvel ram hrang hrang chunga thu nei a, rorel thei tur pawh khan hmangaihna avangin lalthutthleng leh lallukhum hloh thak pawh a pawi ti lo a ni lawm ni? Khawnglung tlangval Chalkunga pawh a hmangaih Thanghniangi zawng turin hriat ngai loh ram panin Tiau lui a kan a, hmelma ramah mahni chauhvin a rammu ngam a. Lalfanu Laltheri (Lalchawngpuii) pawh ama nihna phatsan in hnamchawm tlangval a ngaizawng a. A hmangaih ber an thahsak hnuah pawh a sun zia lantir in lalfanu tih atana mawi lo hial khawpin a che ngam a.

Chutiang bawk in Tualvungi pawh a hmangaih Zawlpala thih thu in a thawn meuh chuan mi nunrawng leh tihbaiawm Phuntiha hlauhawmna pawhin a dang zo ta lo. Rauthla khawvel pialrala hlim leh thlamuang taka intawn leh beiseiin Zawlpala kiang ngeiah a damlai ni a thlah liam ta anih kha. Hmangaihna hi a va lo mak ngai em!

Hmangaihna hi thenkhatte tan engmah ni lo mahse hmangaihna dik tak vuan fuhtu tan chuan a ril in a va lo thuk ngai em! Hloh leh chan nei ngam hmangaihna, phut let nei lo hmangaihna, a retheihna avanga hnualsuat lo, a nihna ang anga pawm hmiah thei, a chan chhiat lai ber pawh a phatsan hauh lo tu hmangaihna hi hmangaihna dik tak a ni a sin.
Hmangaihna hi a va lo mak ngai em!

Tu’n nge hrilhfiah thiam ta ang le? Hmangaihte lakah chuan lian lua a awm lova te lua a awm thei hek lo. Sweet mum khat lek pawh ni se hmangaih ber kut ami chu a thlum tui bik thin. Hmangaihna avangin thikthu chhiat chang a lo thleng thin a, chu thik thu avang chuan tul lo pui ah rilru a hah fo thin. Chutihlaiin thikthu ina a pawlh hauh loh hmangaihna erawh a rinhlelhawm viau lawi si.

Milar, hmeltha, leh ropui tak tak tamtak tei huai huai zingah hmangaihna mit avangin milar ni ve lovin imilar ni ve miah lovin a mit a la fuh chat a. A hmangaihna dai vek tawh, beidawnna ruama zalh tawh hnu chu, a chhing mitmeng mawi tak chuan a rawn kaih thawh sak a. Amah ah chuan mi te’na an hmuh ve theih loh thil inphum ru chu a hmu thei ta bik a. Tawnkam thiam anih loh vangin tawngkam nemin a sawi chhuak lo na a, a chezia ah a hmangaih tih a lang reng; a lan chhuah tir lo na a, a zunah a uai tih a hriat reng. Hmangaihna avangin a mit tihvarin a awm a, hmangaihna avangin a hlimin i lawm a. Hmangaihna avangin a lo heti zo ta a, ama thiam ang tawk te tea mualpho puiin a luangliam ve thin. A hmel mawina chu a tan hlimna a ni a, a duhawmna te chu a zuna a uaina belhchhahtu a ni. Mite sawiselna te, a tlin tawk lohna te, mi rual a pawl ve lohna te, mi te'n an rel pharna te, rual a ban ve zawh lohna te chuan a khawngaihna a chawk thova, a hmangaihna leh akhawngaihna tangkawp chu eng doral mahin a dal zo tawh lo. Hmangaihna avangin a hlim a, hmangaihna avangin a tap a, hmangaihna avangin a huaisen thin.

Hmangaih luat vanga lawm luatah bianga mittui a luan laiin, chu hmangaihna avang vek chuan lungngaih mittui sur in tahna ruamah min liam tir thei ve thung. Hmangaihna chuan huaisenna min pe thei a, chumi avang chuan hmabak engpawh hmangaihte tan chuan tih kan huam a. Theih phei chu nise siar lak pawh kan huam ang chu. Hmangaihte kiangah chuan engkim mai hian par an chhuah laiin hmangaihte tello chuan tlai nitla engmawi tak pawh lunglen tizualtu mai a ni a, chhawrthla eng lah a mawina a chuai zova, khawvel a ngui ruai in a hriat thin thin.

Hmangaih ber nena zan a rei loh thin zia te, zan dang zawng aia zanlai ar a khuan hma bik thin zia te kha, chutih laiin hmangaih ber tello chuan chhun a rei bik a, zan lah a rei em em a, a reh hian a reh vawng vawng thin. Kei zawng hmangaihna hi a mak in a ril em mai a ka hrilhfiah thiam ve lo a ni e. Ka ziak a, ka ziak zel a, ka ziak buai tulh tulh mai. A chul mam dan leh a tawp khar dan pawh ka thiam tawh lo ve. Thu leh hla lama mi ril zawk leh ziakmi te’n an duh thala an ziak atan ka dah tawh mai zawk ang e.

ZOO hi ransa te tan Jail chikhat a ni

             Kan khawpui daifem ah Zoo ropui tak kan nei a. Ka zuk tlawh ve nghe nghe a. Zoram pawna zoo ka tlawh tawh dangte ai chuan hmun a awh zau zawk fe. Mahse ramsa thenkhat, thir bawm chhunga khungte ka hmuh hian ngaihtuahna thui tak min neihtir a. Keini hi jailah min khung ve ta se, eitur tha tawk tak min pe se, kan hlim chuang ang em? Nungcha te tana hmun nuam ber chu thir bawm chhung ah a ni lova, an tana hmun nuam ber chu tukloh ramdai, ramngaw dur ah a ni zawk. Keinin an nunna chhanhim nan leh ennawm atan tiin an chenna hmun atangin kan man a, an thiante thawm leh rim hre phak lovin kan dah hrang hmiah mai a. An hrehawmna te, an duh zawng te leh an harsatna te an sawi ve thiam loh avang mai hian an tan ZOO hi hmun nuam ber ani chuang kher lo. Ransa te hi anmahni chenna hmun ngeiah hian humhalh thei ila. Sanctuary leh National park chauh siam lovin Biosphere te pawh hi siam ni ta se. Nungcha humhalh hi sorkar kutah chauh nghat lovin, YMA leh kohhran tin te'n nasa takin hma la ta se. Ramsa te humhalh tur hian nakina kan ram la enkawltu tur kan next generation tur, kan naupang te hnenah hian nasa lehzualin zirtirna pek nise,  a rampum huapin, thingtlangpa thang kam thin leh silai pu chhuak ngoh ngoh thin te hnen thleng phak khawp "awareness " neih thin ava tul ve le. Ramsa kah te hi a khap theih ngang loh anih chuan kan sorkar hian silai licence a pek chhuah te hi hnukkir vek mai se. Tichuan ramsa te pawh kan ram, kristian ramah hian zalen takin an tualchai ve tawh ang. Kan humhalh hleih theih loh avang mai a thir bawm chhunga khung reng mai zawng, an tan a NA lua e ka ti.

Kan Biodiversity hian rawih lam a pan

             Biodiversity han tih hian ransa population tam lam a kawk lo va, a species chi hrang tam lam sawina a ni. Kan ramah raichhawk (cane chikhat) hi mang vek ta se, biodiversity a tlem/chhe sawt tihna. Kan naupan lai khan kan khaw dai maiah Rih-ar (sava) kan hmu fo thin a, tunah chuan ka hmu ngai tawh lo. Min hlau anga an lokal peih tawhlo ani ang. Rihmim rah tlana vahai thlawk var suau suau ka hmuh te kha, mitthla mai lo chuan hmuh tur a awm ta lo. Khang lai hun te khan nungcha kan va lo duat lo tak em. A humhalh lam phei chu sawi rik ka hre ngai lo hrim hrim. Thingler sang taka sava awmte kha perh thla phaka an inbeisei loh pawhin kan thian thenkhatte chuan an au thlawk hram thin. Kan rama ramsa tam tak te kha kan “Ei zo tawh” nge, kan ‘hal hlum’ zo tawh nge, min hlauva an tlan chhe zo tawh em ni zawk le?

            Tlem lai deuh khan “Chhuangtuar sa ei hian kal, mit leh zun kawnga lungte awm a tireh vek thei,” tiin thu an tlang than tir chiam mai a. Hemi avang hian pawisawilo Va-chhuangtuar tam tak kan tihhlum phah a; thenkhat lah in sumdawn nan an lo hmang thul. Tunah zet chuan kan ramah va-chhuangtuar hmuh tur a vang ta pharh mai le. Ramsa te hi a then hlawk theia a then pem thei an ni a, kan hmuh ngai tho kha mi tam takin an hmuh ve avang maiin ramsa thenkhat hi “kan ramah an la tam” tiin a sawi chi miah loh.

             Ramsa chunga kan ngilneih loh luat vanga kan rama ramsa te an tlem tawh lai hian, kan rama thing leh mau te kan ren lo em em a. Mau phei chu kan hman tangkai tehreng nen, amah leh amah a inthlah pun vena "a tuai" kan la nasa em em a. Thing nise, thing tha apiang kan kit a, tunah chuan kan rama kan thing neih that ber Ngiau phei chu a vang tawh em em a nih hi. Ram hnim kan hal duai duai a, mihring tana a thatna kan hmuh chhuah hma hian kan ti mang vek palh ang tih a hlauhawm khawp mai.

            Kan chhehvela ram hnim mai mai, enge a tangkaina kan hriat lem loh, kan pet thluk vel mai mai te hi, damdawi dang engemaw nen han chawhpawlha natna khirhkhan tihdamna atana tangkai tak a lo ni maithei asin. Kan ram thing, mau, hnim, leh ramsa te kan humhalh loh chuan, an la thi mang vek ang a, nakinah kan tuchhuan lokal te’n thil tha hmuhchhuah nana hman tur leh zir tur an la neilo thuai ang a, tuna keini ho hi min la dem luai lai mai thei asin. Once extinct will never come back on our planet earth.

Thosi vrs U-chang

            Tunlaiah natna hri maksak tak tak leng hre fo thinin chung te chuan kan ram min tithlabar viau thin mahse, kan rama nunna suat nasa bertu pakhat chu Malaria hi a lo ni fo tawh thin a, tun thleng hian Mizoramah malaria vanga thi kan tam em em a ni. Khawpuiah tih loh chuan ramhnuaiah nen khaw chhungah nen thosi hi an tam em em mai si a. Thosi hi an pung tawlh tawlh dawnin ka hre tlat. Engvangin maw?

            Ka mawl em em vang pawh ni kher lovin mahni leh mahni ka han inchhang ang e. Thosi, chaw atana hmang thintu ber U-chang leh U-kei te kan suat nasa em alawm. Uchang pakhat hian nitin thosi 3 leh rannung dang chaw atan ei thin ta se, kum khatah chuan a ei tam viau ang. ZOram puma uchang zawng zawng ina kum khat chhunga thosi a seh hlum zat chu a tam tham ngawt ang le. Heti taka rannung tangkai, natna hlauhawm tak lak atanga min tanpuitu hi chhete tal pawhin hmangaihna leh lainat letna kan nei chhete eih lo. Kan vir em avangin heng uchang te hi kan man a, kan rep a, kan ei thin. Mahni ei khawp lek lek man ah kan lungawi zo tawh lova, duhamna avangin a suatin kan suat ta. Kan tana hlauhawm ramsa, heng sakei, savawm leh rulngan te hi nasa taka humhalhin, a thattu te chu na tak taka hrem anni thin a; chutih laiin natna hrik laka min chhanhimtu ber u-chang te, humhalh chu sawi loh, kan suat hmiah hmiah mai hi chu a pawi a ni. Kan mawl luat vangin a pawi zia kan hre lova, kan vir luat vangin a pawi zia kan hre phal lo.

            Bazaar ah han kal ila, uchang rep polythene ah packed in an zuar tlep tiar tuar mai. “G.I. Joe” tiin phur takin kan lei thin. Duh aiin kan vir mah mah lo maw? Kum khat chhungin Uchang leh Ukei kan tihhlum zat hi ava nasa dawn tak em! Prey-predator relationship atanga kan thlir pawhin u-chang kan suat nasat chuan thosi population a sang ve thung dawn tihna a ni ang. U-chang chauh kan suat a ni lova, ulawng anga an awmlai pawhin kan suat nasa hle thin. Hetiang hian uchang te hi kan suat ral hiau hiau mai si a, thosi chu pung tual tual tur reng a ni dawn lawm ni?. Thosi a tam viau chuan malaria pawh tam ngei tura beisei a ni. Khawpui damdawiin tha awmna hmunah chuan malaria thihpui an tlem pawh ani thei, thingtlangah erawh mi tam tak nunna suattu a ni tih hriat reng a tha khawp mai. Ti teh u, kan ramah thosi a lo tam lutuk loh nan U-chang suat chiam chiam thin hi bansan ila, a tul anih phei chuan uchang man leh zawrh, ulawng man leh zawrh te hi khap bur ang u.

Zu hi

          Chanchinbu ah vawi tam tak zu fak mawina leh khap a tul loh zia ka hmu thin. Mifing leh mifel tak tak te, anmahni ina zu in dan chin tawk an thiam vang maiin zu an fak mawi ta mai thin a, a pawi ka ti. Thenkhat phei chu kan zosap missionary zahawm tak tak te lo dem phah tawk ta hial te pawh zu han awm a maw le!

          Kan buaipui luih luih ZU hi eng ang chiah nge maw a lo nih le. Tun tum chu mifing, lehkha thiam, self-control nei chunga zu in thei chin ka huam ve dawn lo va, thingtlang lama zu avanga harsatna lo awm thin te ka sawi dawn.

          Ka naupa’n lai ka han chhui kir a, thingtlanga awm a seilian ka ni a. Kan chhungkua tibuai tu awm chhun chu ZU a ni tlat mai. Vawi tam tak zu avangin kan buai a, chhungkua kan keh darh fo. Ka experience ka han sawi ve hlek a ni e.

          Zu hi mi tam takin “Khap ni lo sela, kan in thiam ve mai ang chu” an ti thin. Kan in thiamlo tak hi alawm kan buaina chu. Pa vengva deuh leh hawi zau deuh chuan an in thiam khawp mai. Mahni inah chaw ei dawn ah tlem tlemin an in kerh kerh a, tuma hriat lohvin regular takin an in kerh kerh a, an hrisel phah te pawh a ni mahna, ka hre ve lo le. Kei ve hi chu hetiang hian regular takin in ve ta ila chuan reilo teah ka hnar a tawk ang a, ka biang a thau ang a, ka dul a kiar ang a, ka tihrawlte an sawng te hle ang.

          Thingtlang lamah chuan chutiang a ni ve lo. Patlingin zu a in chuan, a hmaa a lo lungawilohna te kha a chhuak thar a, thin a rim thar a. Buaina a hnai tlat zel. Chhungkaw nu ber laka a lungawilohna tam tak, a sawi chhuah duh lem loh te kha thinrimna nen sawi chhuah a lo rem ta. Buaina intanna bawk. Khawtlangah intihbuaina a awm reng rengin ZU a tel zel tih hi ka hai lo fo thin. Hmeichhe lamah bik, hmeichhia in zu an in hian mawihnai taka an lo inthup thinna a bo va, mipa an ngam sarh a, an zahzumna a bo va, sex hman pawh an hreh loh phah fo an ti. Zu a in lohva sex laka a inthiar fihlim theihna kha, zu a in ta chiah a, a bo ve nghal mai ni awm tak a ni.

           Zu hi rilru hah min chhawktu a ni lo. Keini tan zawng zu hi zahna kawna min hnuk luttu mai a ni. Zu avang hian kan chhia-leh-tha hriatna ina rem a tih tlat loh avanga kan thil tih hreh tak tak thin te pawh kan tih hreh loh phah fo thin.

          Zu in thin pa tam tak chuan mahni inveng ran leh intlawh khalh ran chungin, midang zu in velo te kha an fel bik loh zia te huai takin an sawi a. Tin, mifel tak, mahni ina a tawk tea zu in kerh kerh thin hian a tlangpuiin “Zu khap” hi na takin an sawisel duh an ti bawk. Nangni mifing te u, zu in hlimna te, hriselna te a pek lai che u hian, keini ang thingtlang pa mawl hi chu buaina, lungngaihna , tahna, nupa intih thinrimna, nupa inthenna, uirena, insual buaina leh tualthahna mai min thlen tu a ni si.

          Zu hi chhungkaw ti keh darh tu, hmaichhana mite’n a min fak laia hnung lam atanga mi nuihzata min siam tu, mahni leh mahni ‘mifing tak’ nia inngai tlat thei tura min siam tu a ni. Keini anga duang tan ‘zu in thiam’ a awm ve thei lo. Tin, zu hi damdawiah pawh an telh thin alawm tih avang maia in bawrh bawrh chi pawh a ni lem lo. Zu hi damdawi atan chawei kham ah chhin khat/fiante khat te tein in tur ni ta se, damdawi atan hmang peihlo kan awm nual mai lo ang maw?

          “Zu hi damdawi ani” ti tu te tan bik…. zu aia damdawi tha a awm ka la ring tho mai. Ka hriat ve chin ah chuan self-control nena regular taka mahni ina zu in kerh kerh thin ai chuan regular taka physical exercise la thin te hi an hrisel zawk tlatin ka hria.

          Zu hian hming mawi tak tak a la nei chho zel ang. Grape wine hi zu a ni a, tin distillated grapewine ngat phei chu hming mawi tak “Zawlai Di” tih hial pawh phuah mahse, ka tan chuan zu tho a ni. Grape juice, rice juice, sorghum juice,……. kei atan zawng amaha awm alcoholic content azir in ZU vek a ni e.
Zu hi zu ngawlveia min siamthei tu awmchhun a ni e.

Thosi leh AIDS

          Tun tum ve thung chu thosi leh AIDS chung chang ka han sawi daih teh ang. Thosi ina kan thisen a a malaria hrik a dah luh dan hi a mak riau a. Thosi hian kan thisen a zuk hian kan vun ah a chil a hnawih thin a, chu chil chuan thosi ina thisen a zuk kha a tanpui thin a. Thosi in min seha kan thisen a zuk apiang hian a chil kan taksa ah a hnawm thin tihna anih chu.

           Vanduaithlak takin thosi thenkhat chilah malarial parasites (Plasmodium species) an awm tlat mai a. Chutiang malaria hrik paiin min seh chuan an chil kha kan taksa ah an kaplut a, chu chil ah chuan malarial parasites chu a awm a ni. Chung parasite chu kan taksa ah lo lutin awmhmun a khuar a. Zawi zawiin kan taksa ah awmhmun an khuar nghet a, an inthlah pung a, tichuan malaria kan lo vei ta thin a lo ni. Thosi hian AIDS vei (or HIV hrik pai or HIV positive) hi zuk ta se, chu thosi vek chuan midang zuk chhawng ve leh ta se, AIDS hrik hi a theh darh thei ang em le?

Enge HIV chu?

           HIV hi virus chikhat, “retrovirus” an tih mai family ami ani a. Heng ho hi RNA-virus an ni a, taksa chhunga an luh hnuin an taksa protein a bova, an RNA chauh kha cell chhungah a lut thin. Reverse transcriptase enzyme an neih avangin RNA atangin DNA ah an inlet a, mihring cell chhunga DNA (chromosome) chu a control hmiah a.

           Tichuan amah leh amah a lo inthlah pung chiam thin. HIV hrik te reuh hi a chimawm phian a. Kan taksa ah disease thlen duh chuang miah si lovin kan taksa in natna a do theihna hmanrua pawimawh tak pahnih (B cells and T cells) te zinga a pakhat zawk T cells chu a bei chiam mai thin. Zawi zawiin taksa ah T4 lymphocytes a lo tlem tial tial a, taksa a lo rawih tial tial a, AIDS symptoms tak tak (AIDS related complex) a lo lang chhuak thin. Hmm… in hriat hnu vek, a sei lutuk dawn.

           Thosi in AIDS vei thisen chu tui ti tak maiin a dawt a, a inhip puar ta leng mai a. Chu thisen, thosi taksa chhung ami ah chuan HIV hrik nung (thisen chu a la nung tlat) tam tak a awm. Kan veh than than a, uluk takin kan han beng sawk mai a. Kutah thisen a pherh nuaih a, kan kut kha pem ta se, HIV kan taksa ah a lut ve mai ang em? Thosi puar tha tak mai han ben fuh riau tum chuan thisen a per ve sawk thei. Chu thisen la nung chu kan mitah per ta se, engtin nge ni ta zel ang le?

           Ti, AIDS hrik pai tlangval, luck leh hmeltha tak mai hian nula 100 vel thei ta se, nula 100 chuan HIV an pai ve mai dawn a, chung nula sihhnip tak tak te chuan mi engzat tak kai chhawng leh ang maw. Hetiang zawnga chhut ringawt pawh hian AIDS darh chak tur zia hi a hriat theih mai awm e. Kan inchei duh dan leplerh tawh zia te, ruihtheih thil kan pawisak loh zia te, a hmei a paa sex kan ngaihnep tawh zia en phei chuan AIDS hi a la darh chak tul tulh dawn chiang khawp mai.

           Aw, nang kuhva leh sahdah heh tak mai, ka chhunglam chinai ina a tih pilh fo kha, duhthawh taka infawh (deep kissing) atang hian AIDS a kai theih i ring phal ang em le?

Hmangaihna lan chhuah tir

            Mahni unau, mahni nu leh pa, mahni nupui-fanau te hmangaih lo tunge awm ang? Mahse mizopa ina a chhungte laka a hmangaihna a lan chhuahtir dan hi hnamdang tan chuan hriatthiam a harsa duh awm mang e ka ti thin. Hnamdang te hian an fate an duat hle a, an duat sual kan hre ve si lo. Pa berin a nupui a duat viau anih chuan a nupui chuan rilru thalo a pu mai palh ang tih hlauhna in mizopa rilru hi a luah thin a ni thei mai lo maw.

            Mahni nu leh pa hmangaih lo tunge awm thei ang? Mahse hnamdang te’na an nu leh pa te an hmangaihzia leh an zah zia an lantir thin ang hi ka hmu ngai miah si lo. Kan eng chu mi mithmuh ah a eng chhuak tur a ni si a. Kan chhungte, nupui-fanaute laka kan rilru leh hmangaihna kan lanchhuahtir dan tur eng ber nge ni ta ang le? Kan hmangaih tih chu kan hria, mahse chet zia ah te a lang chhuak si lo; kan zak leh tlat thin. Engtin nge kan tih ang le?